Ένα γερακίσιο βλέμμα από δαύτα που βλέπουν στο μέλλον ήταν το βλέμμα του Νίκου Κούνδουρου. Του ανθρώπου που αγάπησε τη Μυτιλήνη «και τα ερείπια της» όπως χαρακτηριστικά έλεγε… Πάνε πολλά χρόνια από τότε που συναντήθηκε με ένα από αυτά τα γοητευτικά ερείπια της Μυτιλήνης. Παρέα με το Νίκο Σηφουνάκη, το Λευτέρη Παπαδόπουλος, τον Άγγελο Δεληβορριά, το Μάνο Ευστρατιάδη, το Ζυλ Ντασέν, την Ευρυδίκη Σιφναίου. Βρέθηκαν μπροστά σε ένα από αυτά τα εγκαταλειμμένα εργοστάσια της Λέσβου, που σου τραβάνε για λίγο το βλέμμα, σε κάνουν να ταξιδεύεις σε μακρινές και τόσο κοντινές συνάμα εποχές κι μετά τα ξεχνάς. Για να τα θυμάσαι σπάνια σαν μια περίεργη γλυκόπικρη γεύση…
Κάπως έτσι γεννήθηκε η ιδέα της δημιουργίας της πολιτιστικής εταιρείας «Αρχιπέλαγος». Με ισόβιο όπως αποδείχθηκε Πρόεδρο το Νίκο Κούνδουρο.
Το ερειπωμένο ελαιοτριβείο στον Παπάδο της Γέρας, που δημιούργησε το 1887 ο παππούς του Οδυσσέα Ελύτη, Νικόλαος Βρανάς, αναστυλώθηκε με το Νίκο Κούνδουρο να παρακολουθεί συχνά πυκνά τις εργασίες, πάντα με αυτό το γερακίσιο βλέμμα. Μουσείο της Βιομηχανικής Ιστορίας της Λέσβου και του Αιγαίου.
Την 1η Αυγούστου του 2009 το εγκαινίασε σαν Μουσείο της βιομηχανικής ιστορίας της Λέσβου και του Αιγαίου.
«Κοιτάζαμε το Αιγαίο που χανότανε και αναρωτιόμασταν τι να σώσουμε…» ξεκινούσε την αφήγησή του ο Νίκος Κούνδουρος σε μικρή ταινία που προβλήθηκε στην αρχή της τελετής των εγκαινίων του μουσείου. Τόνισε την πανταχού παρουσία της ελιάς στα νησιά του Αιγαίου και δικαιολόγησε την επιλογή της αναστήλωσης του ελαιοτριβείου από την εταιρία «Αρχιπέλαγος» λέγοντας ότι «δόξασε τα νησιά όσο κανένα άλλο μέσο…». Κι ύστερα ο ίδιος ανέβηκε στη σκηνή για να χαιρετήσει ο ίδιος τη γιορτή «…γιατί γιορτή θέλαμε να είναι η σημερινή μέρα που η Εταιρεία ‘Αρχιπέλαγος’ παρέδωσε στους φυσικούς του αποδέκτες το νεκραναστημένο αυτό εργοστάσιο…».
Το «Μουσείο της Βιομηχανικής Ιστορίας της Λέσβου και του Αιγαίου» στον Παπάδο της Λέσβου, αποκαταστάθηκε πλήρως μαζί και ο ιστορικός μηχανολογικός εξοπλισμός του: μύλοι, πιεστήρια, αντλίες και μία ντιζελομηχανή της ιστορικής Βιομηχανίας Ισηγόνη που είχε έδρα τη Σμύρνη. Σήμερα δίνει στον επισκέπτη τη δυνατότητα να κατανοήσει πλήρως τον παραδοσιακό τρόπο παραγωγής του λαδιού στη Λέσβο από τα τέλη του 19ου αιώνα και μέχρι τα μέσα του 20ού.
Μοναδικό έργο
Το Ελαιοτριβείο Βρανά που αγάπησε ο Νίκος Κούνδουρος είναι ένα από τα πρώτα ατμοκίνητα εργοστάσια της Λέσβου και λειτούργησε ως τις αρχές τις δεκαετίας του 1970. Ο Βρανάς Νικολάου, που αργότερα αντέστρεψε το ονοματεπώνυμό του σε «Νικόλαος Βρανάς», ο παππούς του Οδυσσέα Ελύτη έκανε το λάδι ισχυρό και εμπορεύσιμο προϊόν στην ευρύτερη περιφέρεια της ανατολικής Μεσογείου.
Οι εργασίες της αποκατάστασης έγιναν με σεβασμό στη λιτή αρχιτεκτονική του πετρόκτιστου συγκροτήματος το οποίο παραπέμπει στα μοναστηριακού τύπου κτίσματα με την τότε μνημειακή αντίληψη. Στην αυλή του, δεσπόζει επιβλητική η καμινάδα του παλιού εργοστασίου, ενώ στην κεντρική αίθουσα βρίσκονται οι παλιές πρέσες για το ελαιόλαδο. Σε άλλο χώρο βρίσκεται ένας ιστορικός μηχανολογικός εξοπλισμός του εργοστασίου, κατασκευασμένος στο διάσημο εργοστάσιο των Αδελφών Ισιγόνη που λειτουργούσε στη Σμύρνη, ο οποίος έχει επισκευασθεί, αφού εντοπίστηκε σε εγκαταλελειμμένο ελαιοτριβείο του Πολιχνίτου.
Στο ισόγειο του Μουσείου οι επισκέπτες μπορούν, πλέον, να δουν και τα 112 λογιστικά βιβλία του εργοστασίου, ανάμεσα στα οποία και πρόχειρα ημερολόγια, κοστολόγια, αντίγραφα επιστολών της περιόδου 1895 - 1940, που βρέθηκαν το 2004 στοιβαγμένα και σκεπασμένα με λάσπη και συντηρήθηκαν στο Εργαστήριο Συντήρησης Χάρτου του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας.
Σε άλλο χώρο του ισογείου, βρίσκεται η μόνιμη συλλογή με τίτλο «Ματιές σε ένα Μνημείο», από έργα που φιλοτέχνησαν, ειδικά για το Μουσείο, με θέματα εμπνευσμένα από την αρχιτεκτονική του ελαιοτριβείου και από το δέντρο της ελιάς 14 γνωστοί ζωγράφοι.
«Η ψυχή κάθε τόπου, αποτυπώνεται στη μοναδική του φύση και διασώζεται στα ζωντανά τεκμήρια της ιστορίας και της παράδοσής του, όπως αυτό το υπέροχο λιοτρίβι που παίρνει απόψε νέα ζωή. Αυτή την ιστορία και αυτή την παράδοση, μέσα από τα ίχνη που μας δόθηκαν σαν κληρονομιά, προσπαθεί να διαφυλάξει να διασώσει και να αναδείξει με ετούτο το έργο η ‘Εταιρεία Αρχιπέλαγος’» είχε πει στα εγκαίνια του «Μουσείου της βιομηχανικής ιστορίας της Λέσβου και του Αιγαίου».
Και πατώντας το κουμπί για το ξαναζωντάνεμα του μηχανισμού του ελαιοτριβείου μαζί με τον Πρόεδρο της Βουλής Δημήτρη Σιούφα ο Νίκος Κούνδουρος κάλεσε τον κόσμο να χαρεί για το ότι «η ζωή επιστρέφει, φτάνει να το θελήσουμε».
Του Οδυσσέα Ελύτη
Δυο χρόνια μετά, το 2011, με την επιμονή του Νίκου Κούνδουρου και της παρέας της εταιρίας «Αρχιπέλαγος», ήρθε εκδήλωση τιμής στο μεγάλο νομπελίστα ποιητή Οδυσσέα Ελύτη στο χώρο του Ελαιοτριβείου Βρανά, ένα χώρο συνδεδεμένο άμεσα με την καταγωγή του. Κι ήταν από τις λίγες φορές ίσως που ο Νίκος Κούνδουρος με το γερακίσιο βλέμμα δάκρυσε. Ήταν όταν υπό τους ήχους της Γένεσης από το στόμα του Ποιητή, «στην αρχή το φως και η ώρα η πρώτη», ο Νίκος Κούνδουρος αποκάλυψε ένα ορειχάλκινο επίτοιχο ανάγλυφο με τη μορφή του Ελύτη που φιλοτεχνήθηκε από το γλύπτη Θόδωρο Παπαγιάννη και τοποθετήθηκε στην εξωτερική όψη του βιομηχανικού μνημείου του Παπάδου για να συνδέσει συμβολικά τη μορφή του με τον προγονικό χώρο. Κι ύστερα η θεματική έκθεση «Λέσβος του Ελύτη». Μια έκθεση που δημιουργήθηκε με την ευκαιρία του εορτασμού των 100 χρόνων του ποιητή, και παραμένει από τότε μόνιμα στο χώρο του «Ελαιοτριβείου Βρανά» για να προβάλει διαχρονικά τα τεκμήρια της καταγωγής του ποιητή. Και για να φωτίζει - μέσα από συγκεκριμένες αναφορές που εντοπίζονται στο έργο του - τη σχέση του με τη Λέσβο και με τις, αρχαίες και νεώτερες, πνευματικές φυσιογνωμίες του νησιού (Σαπφώ, Κριναγόρας, Θεόφιλος) που απασχόλησαν τη σκέψη και το δημιουργικό του έργο. «Χρόνια τώρα πολεμάμε τη λησμονιά υπηρετώντας τον πολιτισμό με έργο και μεράκι. Τον υπηρετούμε, σε πείσμα των άχαρων καιρών... Εκδίδουμε βιβλία, παράγουμε ταινίες, στήνουμε αγάλματα, οργανώνουμε εκθέσεις και συνέδρια και πάνω απ’ όλα φροντίζουμε να σώσουμε και να ξαναζωντανέψουμε μνημεία που κινδυνεύουν να καταστραφούν από τη φθορά του χρόνου. Να διατηρήσουμε μνήμες ανθρώπων που σφράγισαν με τη ζωή τους τον πλανήτη όλο από αυτήν εδώ τη γη της Σαπφούς» είχε πει στο ΑΠΕ ΜΠΕ λίγο μετά τα εγκαίνια του αφιερώματος στον Οδυσσέα Ελύτη.
Για τη Δημοκρατία
«Να διατηρήσουμε μνήμες ανθρώπων» φώναζε ο Νίκος Κούνδουρος και το έκανε στη Λέσβο. Με το μεγάλο άγαλμα του Ελευθέριου Βενιζέλου στην πλατεία της Καλλονής. Και με την προτομή του Νικόλαου Πλαστήρα στην πλατεία στο Κιόσκι της Μυτιλήνης. «Να διατηρούμε και τις μνήμες των αγώνων για τη Δημοκρατία….» είχε πει στα αποκαλυπτήρια του Πλαστήρα. Κι πρόσθεσε: «Η υπόθεση της Δημοκρατίας δεν ήταν μια εύκολη ιστορία. Ματώσαμε πολύ για αυτήν. Έτσι έπρεπε όμως».
.
Δηλώσεις
Τα μέλη της Εταιρείας «Αρχιπέλαγος» εξέφρασαν με ανακοίνωση τους «τη βαθειά τους θλίψη, τη συγκίνηση, αλλά και ευγνωμοσύνη τους για τις υπηρεσίες που πρόσφερε στην κοινή υπόθεση των ενδιαφερόντων της Εταιρείας Αρχιπέλαγος ο Νίκος Κούνδουρος».
Όπως σημειώνουν «από την ίδρυση της, το 1996, ως την ύστατη στιγμή της ζωής του υπήρξε ο πρόεδρος της, εμπνευστής και πρωτεργάτης της όλης προσπάθειας προστασίας και ανάδειξης της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Ρεαλιστής, αλλά συνάμα άνθρωπος που μέσα του ξεχείλιζε το συναίσθημα, υπήρξε σ όλη του την ζωή μαχητής των αξιών, αφιερωμένος πιστά στην υπηρέτησή τους. Αυτός ο πολυτάλαντος δημιουργός υπήρξε γνωστός στην Ελλάδα και στον κόσμο κυρίως ως σκηνοθέτης αφήνοντας μία σημαντική παρακαταθήκη ταινιών, κληρονομιά στον ελληνικό και παγκόσμιο κινηματογράφο.
Μεγάλη επίσης ήταν η συνεισφορά του ως λογοτέχνης, συγγραφέας, γλύπτης, αλλά και αγωνιστής της αριστεράς. Στην Λέσβο όμως, που αγαπούσε και επισκεπτόταν συχνά, θα μείνει εσαεί συνδεδεμένος με την ίδρυση και λειτουργία του Μουσείου Ελαιοτριβείου «Βρανά» στον Παπάδο της Λέσβου. Μαγεύτηκε από την πρώτη φορά που επισκέφθηκε των ερειπιώνα του ελαιοτριβείου του παππού του Οδυσσέα Ελύτη, ενστερνίστηκε την ιδέα της διάσωσης - αναστήλωσης και μετατροπής του σε χώρο πολιτισμού». Και η ανακοίνωση καταλήγει την απόδοση στο Μουσείο - Ελαιοτριβείο «Βρανά» ειδικού αφιερώματος στο Νίκο Κούνδουρο.
Στο Νίκο Κούνδουρο όμως αναφέρθηκε και ο στενός του προσωπικός φίλος και συνεργάτης του στον εταιρεία «Αρχιπέλαγος» Νίκος Σηφουνάκης.
«Η πατρίδα μας αποχαιρετά έναν μεγάλο δημιουργό της τέχνης και του πνεύματος, αποχαιρετά ένα πατριώτη που στις δυσκολότερες στιγμές της νεώτερης ιστορίας του έθνους μας πρωτοστάτησε στην υπεράσπιση των ιδανικών της ελευθερίας και της δημοκρατίας με φυλακίσεις και εξορίες.
-Αποχαιρετούμε τον πρωτοπόρο δημιουργό με σπουδές και γνώσεις για τις τέχνες, την γλυπτική, την ζωγραφική, τον κινηματογράφο.
-Αποχαιρετούμε τον δημιουργό στο χώρο της Αρχιτεκτονικής που πάσχιζε για την προστασία της παράδοσης και στηλίτευε την κακώς εννοούμενη παράδοση» αναφέρει ο Νίκος Σηφουνάκης. Και συνεχίζει «η Λέσβος και το Ελαιοτριβείο – Μουσείο «Βρανά» αποχαιρετούν τον άνθρωπο που επί είκοσι χρόνια από την θέση του Προέδρου του Διοικητικού Συμβουλίου που εργάσθηκε για την αποκατάσταση και την αναστήλωση του μοναδικού μνημειακού βιομηχανικού συγκροτήματος του 19ου αιώνα». Και καταλήγει ο πρώην Υπουργός: «Η αμφισβήτηση με την ταυτόχρονα θετική ενέργεια που εξέπεμπε υπήρξαν τα χαρακτηριστικά της δημιουργικής διαδρομής του. Υπήρξε ένας αμφισβητίας, και αυτό είναι η κληρονομιά του. Ταιριάζει γι’ αυτόν ο λόγος του Οδυσσέα Ελύτη: «Μέσα στη θλίψη της απέραντης μετριότητας, που μας πνίγει από παντού, παρηγοριέμαι ότι κάπου, σε κάποιο καμαράκι, κάποιοι πεισματάρηδες αγωνίζονται να εξουδετερώσουν την φθορά» Ο Νίκος Κούνδουρος υπήρξε ένας από αυτούς».
Στρατής Μπαλάσκας / ΑΠΕ - ΜΠΕ
