H Σαπφώ και το κίνημα των γυναικών

Συμώνη Κατραμάδου 

H Σαπφώ και το κίνημα των γυναικών 

«Οι ζωές μας είναι οι στίχοι που λείπουν από τα σπαράγματα 

Υπάρχει ελπίδα να εξελιχθούμε σε όλες τις μορφές και τα είδη 

Το μέλλον της Σαπφούς θα είμαστε εμείς» 

After Sappho, Selby Wynn Schwarz 

Μια γυναίκα έμβλημα γυναικών. Ένα πρότυπο που μας ήρθε από τα σκοτεινά βάθη της ιστορίας μας, άστρο υπέρλαμπρο, άστρο μοναχικό: 

«Τ’ αστέρια που τριγυρίζουν την πεντάμορφη Σελάννα 

κρύβουν τη φωτεινή θωριά τους 

όποτ’ αυτή ολόγιομη τη γη ασημίζει» 

Η Σαπφώ, ποιήτρια με λάμψη παγκόσμια, ενέπνευσε ένα κίνημα που έμελλε, μέσα από σκληρούς αγώνες, να διεκδικήσει για τις γυναίκες του δυτικού κόσμου δικαιώματα ίσα με τους άντρες. Δικαιώματα που στον υπόλοιπο κόσμο αποτελούν ακόμα ζητούμενο. 

Το ονόμασαν Φεμινισμό, από την λατινική λέξη “femina”, γυναίκα. Θα έπρεπε, όμως, να ονομαστεί Σαπφισμός, από το όνομα της Σαπφούς, αν δεν είχε ήδη χρησιμοποιηθεί ο όρος “saphisme” στο λεξικό, για να περιγράψει τη γυναικεία ομοφυλοφιλία, διαστρέφοντας σημασιολογικά τον όρο, περιορίζοντάς τον σε μια σεξουαλική «παρεκτροπή» και στερώντας μας την ουσία. Γιατί, τι σόι κίνημα είναι αυτό που για τίτλο έχει το ουσιαστικό για τον μισό και βάλε πληθυσμό του κόσμου; Σε τι είδους κόσμο ζούμε αν το εν δεύτερον, αυτό που έχει τους ρόλους που βοηθούν στην κυοφορία, τη γέννηση και την επιβίωση της ανθρωπότητας, χρειάζεται ένα κίνημα με το όνομά του, για να διεκδικήσει αυτό που τα αρσενικά παιδιά του το έχουν από τη γέννηση; Αλλά, ας το πάρει το ποτάμι, όπως όλα όσα αντιστέκονται στη λογική και τα προστάγματα της καρδιάς. 

Σαπφισμός θα ήταν σίγουρα ο καταλληλότερος όρος, γιατί εκεί, στα τέλη του 19ου αρχές του 20ού αιώνα, αυτές οι πρώτες που ένιωσαν πως ο κόσμος δεν τις χωρούσε, αφού δεν τις αναγνώριζε ως ισότιμα όντα στα μάτια του Θεού και του νόμου, κοίταξαν πίσω. Στην Ποιήτρια που λάτρεψαν γενιές και γενιές και τα ποιήματά της διδάσκονταν αιώνες στις ακαδημίες, μέχρι η μισαλλοδοξία να μετατρέψει σε στάχτη τη λυρική της γραφή, στις πυρές του Μεσαίωνα. Την ανακάλυπταν ξανά τον 19ο αιώνα, όμως είχαν ήδη μια προκάτοχο, την Madeleine de Scudery (Μαντλέν ντε Σκιντερί), διάσημη Γαλλίδα συγγραφέα του 17ου αιώνα, που συχνά χρησιμοποιούσε το όνομα του αδελφού της, George, για να εκδώσει τα έργα της αφού, εκείνον τον καιρό (και για αιώνες πριν και μετά), η γυναικεία γραφή θεωρούνταν άνευ λογοτεχνικής αξίας. Με άριστες γνώσεις αρχαίας ιστορίας δεν δέχεται ούτε την σεξουαλική εκτροπή της Σαπφούς, ούτε την ερωτική της μανία για τον Φάωνα που της αποδίδουν και υποτίθεται ότι την οδήγησε στην αυτοκτονία, αλλά αναφέρει ότι ο μύθος οφείλεται στους συγγενείς της Ποιήτριας, που επιχειρούν να προσβάλουν τον τρόπο με τον οποίο διέθεσε την περιουσία της στη διαθήκη της, όταν αποσύρθηκε στη χώρα των Αμαζόνων. Η συγγραφέας θα εκδώσει την πρώτη πλήρη βιογραφία της Σαπφούς και θα την αποκαταστήσει ως πρότυπο γυναίκας. Με το ψευδώνυμο «Σαπφώ» θα θεωρηθεί η πρώτη φεμινίστρια της Γαλλίας και του κόσμου. 

Πάντως, ούτε το σοβαροφανές επίθημα «-ισμός» είναι κατάλληλο για να περιγράψει αυτό το κίνημα μορφωμένων γυναικών, συχνά αυτοδίδακτων –αφού η συντριπτική πλειονότητα των πανεπιστημιακών σχολών των, κατά τα άλλα, έγκριτων πανεπιστημίων δεν δέχονταν γυναίκες, ευκατάστατων, ή με σχετική οικονομική αυτάρκεια, λόγω κληρονομικού πλούτου ή σκληρής, προσωπικής εργασίας. Κίνημα γυναικών λογοτεχνών και καλλιτεχνών, ζωγράφων, ηθοποιών, χορευτριών, κίνημα φίλων της ελληνικής αρχαιότητας, της ποίησης της Σαπφούς, πολύ πριν γίνει κίνημα με πολιτικά και κοινωνικά αιτήματα. 

Αυτές οι γυναίκες απέστρεψαν το πρόσωπο από τον κόσμο των ανδρών που συνεχώς εμπλεκόταν σε καταστροφικούς πολέμους. Στράφηκαν, όμως, μακριά και από τους συζύγους που τους δόθηκαν χωρίς να τις ρωτήσουν. Ακραία παραδείγματα οι βιαστές στην Ιταλία, που μπορούσαν να παντρευτούν το κορίτσι, χωρίς όμως προίκα, αφού είχαν πάρει ήδη την προκαταβολή! Άλλωστε, ο βιασμός και η γυναικεία κακοποίηση, ούτε στον πόλεμο αλλά ούτε στην ειρήνη, θεωρούνταν έγκλημα. Και οι όποιες νευρώσεις ανέπτυσσαν οι γυναίκες μέσα σ’ αυτόν τον στενό, κοινωνικό ζουρλομανδύα, που τόσο ενέπνευσαν τον Φρόιντ, οι όποιες καταθλιπτικές τάσεις, αν δεν τις έσπρωχναν στην αυτοκτονία, τις οδηγούσαν στους πραγματικούς ζουρλομανδύες, στα άθλια ιδρύματα ανιάτων, σωρεύοντας στις άλλες στερήσεις που βίωναν και την απώλεια της ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. 

«Κίνημα γυναικών», από την άλλη, φαίνεται καταλληλότερο από το σοβαροφανέστερο «γυναικείο» κίνημα, γιατί ως κίνημα δεν διακρίνεται για τη μαζικότητα της συμμετοχής, αλλά για την ποιότητα των συμμετεχουσών. Υψηλές προσωπικότητες της εποχής, γυναίκες των γραμμάτων και των τεχνών, αλλά και πλούσιες αρχαιολάτρισσες και ιστοριοδίφες, θα δημιουργήσουν ένα ρεύμα υπέρ των γυναικείων δικαιωμάτων που απολαμβάνουμε σήμερα στις δυτικές χώρες και προωθούμε παγκοσμίως. Ένα κίνημα που ξεκίνησε ως απάντηση στο «γυναικείο ζήτημα» που ταλάνιζε τη Βικτωριανή εποχή. Σ’ όλη τη διάρκεια της μακράς βασιλείας της Βικτώριας η Σαπφώ αντιπροσωπεύει διαφορετικές όψεις της βικτωριανής γυναίκας, στο αντίβαρο του γυναικείου προτύπου που αποτελούσε η ίδια η βασίλισσα. 

Και μετά, μέσα στον βάναυσο κόσμο των αρχών του 20ού αιώνα, με τους συνεχείς πολέμους στην Ευρώπη, η ποίηση της Σαπφούς, τα τρυφερά της λόγια, τα τόσο προσωπικά, θα γίνουν μια όαση. Μαγεμένες οι γυναίκες αυτές την ακολούθησαν στο θαλερό της μονοπάτι, ανάμεσα σε δροσερές φυλλωσιές και αγριολούλουδα, ο ήχος της φωνής της τραγούδι που φέρνει το αεράκι από κάπου μακριά, η λυγερή της φιγούρα να προπορεύεται χορεύοντας στους ρυθμούς της λύρας, τα σανδαλοφορεμένα πόδια της μόλις να αγγίζουνε τη γη, μια φευγαλέα ματιά μόνο στην κροκί της λώπη που χανόταν στη στροφή, αυτή να τις οδηγεί. Το μανιφέστο τους είχε ως θέμα την αγάπη για το ωραίο, την ποίηση, τη μουσική, το θέατρο και η Σαπφώ έγινε η μούσα τους. Διότι, όπως έλεγε η Αμερικανίδα Natalie Clifford Barney (Νάταλι Κλίφορντ Μπάρνεϊ), συγγραφέας και ιδιοκτήτρια του παριζιάνικου σαλονιού Temple a l’ amitié (Ναός της Φιλίας), «τις ζωές μας ποτέ δεν τις κερδίσαμε με τον νόμο, τις κερδίσαμε με τη λογοτεχνία. Αν δεν διαβάζαμε πια τη Σαπφώ, ποιανού στίχους θα μπορούσαμε να ακολουθήσουμε;» 

Γιατί, όμως, μια αρχαία ποιήτρια μπόρεσε να εμπνεύσει το κίνημα των γυναικών του 20ού αιώνα; Τι το τόσο ιδιαίτερο την έκανε επίκαιρη και τη μετέτρεψε σε μούσα; Η Σαπφώ δεν ήταν ένα πρότυπο ηρωισμού, όπως η Ιωάννα της Λωραίνης. Η ζωή της, αν πιστέψουμε τις κατά πολύ μεταγενέστερες μαρτυρίες, ήταν μάλλον κοινότοπη.(…)