Η Μυτιλήνη στην Εθνική Αντίσταση
Του Αλέξη Ηλιάδη
Τις τραγικές αλλά σχεδόν ξεχασμένες, σε πολλούς άγνωστες, ιστορίες από την περίοδο της Γερμανικής Κατοχής στη Μυτιλήνη έρχονται να θυμίσουν τρία βιβλία του λέσβιου συγγραφέα Γιώργου Γαλέτσα: «Στο σημάδι...», «Λέσβιοι στην Εθνική Αντίσταση - πορεία προς το θάνατο» και «Λέσβιοι στην Εθνική Αντίσταση - η συνέχεια και το τέλος». Τρία βιβλία που γράφτηκαν έπειτα από πολύχρονη έρευνα και μελέτη, με στόχο, όπως τονίζει ο συγγραφέας «να μάθουν οι νέοι. Όχι για να μισήσουν μα για να καταλάβουν και ν’ αντιδράσουν. Για να σταθούν κι αυτοί όπως κι οι παππούδες τους ορθοί και με ψηλά το κεφάλι και ν’ αντισταθούν στην αδράνεια, στην απάθεια απέναντι στα φαινόμενα φασισμού, ρατσισμού που παρουσιάζονται στην ελληνική κοινωνία». Στα βιβλία του Γιώργου Γαλέτσα παρουσιάζονται, μεταξύ άλλων, ανακοινώσεις εκτελέσεων δημοσιευμένες στην τότε μοναδική σε κυκλοφορία στη Μυτιλήνη εφημερίδα «Φως» , ληξιαρχικές πράξεις θανάτου και φωτογραφίες εκτελεσμένων.
Μιλήσαμε με τον συγγραφέα για τους Λέσβιους που έχασαν τη ζωή τους πολεμώντας τον ναζισμό και τον φασισμό και για τα βιβλία του που, όπως λέει ο ίδιος, φέρνουν «λίγο ακόμη λάδι για να μη σβήσουν τα καντήλια της μνήμης...».
Ποια ήταν η προσφορά της Λέσβου στην Εθνική Αντίσταση; Στα τρία βιβλία μου περιλαμβάνονται 291 Λέσβιοι που εκτελέστηκαν ή έχασαν τη ζωή τους από κακουχίες και βασανιστήρια σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ή σε μάχες με τα γερμανο-ιταλο-βουλγαρικά στρατεύματα κατοχής και με τα τάγματα ασφαλείας εντός και εκτός του νησιού, ή πνίγηκαν ενώ ήταν εργαζόμενοι-κρατούμενοι σε επίτακτα από τους Γερμανούς καΐκια. Όλοι αυτοί οι συμπατριώτες μου αποτελούν τη σημαντική, μα αφανή προσφορά της Λέσβου στην Εθνική Αντίσταση. Αυτά τα τρία βιβλία συνθέτουν ένα χρονικό που ξεκινά στις 23 Απρίλη του ’41, ημερομηνία υπογραφής της συνθηκολόγησης και τελειώνει στις 8 Μάη του ’45, ημερομηνία συνθηκολόγησης του 3ου Ράιχ. Ένα οδοιπορικό με δεκάδες στάσεις στους τόπους θυσίας των συμπατριωτών μου: Τσαμάκια, Λήμνος, Δίστομο, Κλειστό του Κιλκίς, Μηλιές Βόλου, Καρδίτσα, Καλαμάτα, Γιαννιτσά, Θεσσαλονίκη, μπλόκο της Καισαριανής - Κοκκινιάς-Βύρωνα, στα στρατόπεδα Παύλου Μελά, Χαϊδαρίου, Λάρισας, στον Αη Στράτη, στις αυστριακές φυλακές Στάιν του Κρέμς, στην Καισαριανή με την εκτέλεση των 200 πατριωτών.
Πώς αντιστάθηκαν οι κάτοικοι του νησιού; Την Κυριακή 4 Μάη 1941 ξεκίνησε η μεγάλη και πολυστένακτη νύχτα της Γερμανικής Κατοχής στο νησί μας, στη διάρκεια της οποίας οι λεσβιακές οικογένειες μετρούσαν μόνο θύματα. Στο τέλος τα θύματα της μαύρης αυτής περιόδου ήταν χιλιάδες:
«Πολλοί», χιλιάδες ακολούθησαν μέσα από τα σοκάκια της φτώχειας τους, τα βήματα προς τον δικό τους Γολγοθά, πείνα - πρήξιμο - θάνατος.
«Λίγοι», 291 Λέσβιοι, πέρασαν από τα κελιά της Γκεστάπο, στη Λέσβο και στην υπόλοιπη χώρα, για ενέργειες κατά των γερμανικών αρχών κατοχής, και αφού βασανίστηκαν άγρια, καταδικάστηκαν από γερμανικά στρατοδικεία σε θάνατο δια τυφεκισμού ή πέθαναν από κακουχίες σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Και ανάμεσά τους ήταν:
Αυτοί που δεν «συνεμορφώθησαν προς τα υποδείξεις» των αρχών κατοχής, του δωσιλογικού κράτους και δεν παρέδωσαν κυνηγετικά, πολεμικά όπλα, πιστόλια, σφαίρες και δυναμίτες.
Οι «σαλταδόροι» - κλεφτρόνια γερμανικού υλικού, τα «παιδιά της γαλαρίας», που προτίμησαν να παίξουν με τον θάνατο παρά να γίνουν δωσίλογοι και μαυραγορίτες εξασφαλίζοντας τον επιούσιο.
Αυτοί που η ληξιαρχική πράξη θανάτου τους αναφέρει ως αιτία ότι «ετυφεκίσθη παρά των Γερμανικών Αρχών» με παραπομπή στο περιθώριο της «διότι διέπραττε κλοπάς, μεταχειρίζετο περίστροφον» ή «διότι κατείχε όπλον κυνηγετικόν» ή «έκλεψεν έκαστος περίπου 1/2 σάκκον τσιμέντου» ή «δια κλοπήν πετρελαίων».
Αυτοί που δεν παρέδωσαν ιδεολογία αλλά θέλησαν να συνεχίσουν τον αντιφασιστικό συμμαχικό αγώνα, τους εξτρεμισμούς και τις επιπολαιότητες. Στα θύματα της κατηγορίας αυτής, ανήκουν κι αυτοί που από το καλοκαίρι του 1941, φτιάχνουν ομάδες 3-6 ατόμων με στόχο τη διαφυγή στα παράλια της Μικράς Ασίας και από κει μέσω αγγλικού δικτύου, την ένταξη στις συμμαχικές ένοπλες δυνάμεις της Μέσης Ανατολής. Η συντριπτική τους πλειοψηφία τα κατάφερε, υπήρχαν όμως και οι άτυχοι: αυτοί που συνελήφθησαν από Τούρκους συνοριοφύλακες, οι οποίοι τους επιβίβασαν σε καΐκια και τους γύρισαν στο νησί, ουσιαστικά τους παρέδωσαν στη Γκεστάπο. Υπήρξαν βέβαια και εκείνοι που, έπειτα από την κατάδοση του σχεδίου διαφυγής τους στη Γκεστάπο, συνελήφθησαν και μετά τους απάνθρωπους βασανισμούς τους οποίους υπέστησαν, εκτελέστηκαν στα Τσαμάκια...
«...να μεγαλώσουν τα παιδιά και να σε ζήσουν, όπως ζήσαμε μαζί...». Γιατί η ζωή θα συνεχιστεί.
«...damit die Kinder aufwachsen und leben, wir zusammen gelebt haben...». Denn das Leben setzt sich fort.
Μιλήστε μας για τις εκτελέσεις στα Τσαμάκια. Στην διάρκεια των 40 μηνών της Γερμανικής Κατοχής στο νησί, πραγματοποιήθηκαν 17 επίσημες εκτελέσεις με 42 θύματα. Οι τρεις πρώτες εκτελέσεις -με τρία θύματα- έγιναν στη θέση Μπλόκια. Επειδή όμως ο χώρος εκτέλεσης ήταν κοντά στο παλιό λιμάνι της Μυτιλήνης και οι ψαράδες που κατέβαιναν αχάραγα για να πιάσουν δουλειά μπορούσαν να είναι αυτόπτες μάρτυρες, ο χώρος εκτελέσεων «μεταφέρθηκε» σε παρακείμενο αλσύλλιο, στα Τσαμάκια. Εκεί έγιναν οι 14 επόμενες ομαδικές εκτελέσεις με 39 θύματα.
Όταν η πομπή με τους μελλοθανάτους έφθανε στον χώρο της εκτέλεσης, στα «Μπλόκια», έδεναν τον μελλοθάνατο σε ξύλινο πλαίσιο, του φορούσαν κουκούλα και τον εκτελούσαν. Μοναδικό ντοκουμέντο είναι η φωτογράφιση της εκτέλεσης του Ψάνη Παναγιώτη, από γερμανό αξιωματικό. Στα Τσαμάκια έδεναν τους μελλοθανάτους με σχοινί στα πεύκα και αφού τους φορούσαν κουκούλα τους εκτελούσαν με ριπές πολυβόλου.
Αυτά τα πεύκα έχουν ακόμα και σήμερα στον κορμό τους τις σφαίρες των εκτελεστικών αποσπασμάτων και θα παραμείνουν για δεκάδες ακόμα χρόνια αδιάψευστοι μάρτυρες της εκτέλεσης 42 παλικαριών που στάθηκαν όρθια Το μεγαλύτερο όμως ανοσιούργημα των φαντασμάτων της κολάσεως, ήταν η εξαφάνιση των εκτελεσμένων. Κανένα λείψανο δεν παραδόθηκε για ταφή. Οι δήμιοι έβαζαν τα πτώματα μέσα σε τσουβάλια, μαζί με μια μεγάλη πέτρα, τα μετέφεραν σε επιταγμένο αλιευτικό και τα πετούσαν στη θάλασσα. Μ’ αυτό τον τρόπο, οι «ένδοξες» Γερμανικές δυνάμεις τιμούσαν τα ιερά και όσια γενναίων Ελλήνων, εξαφανίζοντας κάθε αποδεικτικό στοιχείο των απάνθρωπων ανομημάτων τους. Την ανοίκεια και υβριστική αυτή πράξη πρέπει να την έκαναν μόνο στο νησί μας.
Οι νέοι γνωρίζουν ότι στα Τσαμάκια έγιναν εκτελέσεις κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής; Στον επίλογο του βιβλίου μου «Στο σημάδι», το 2009, ανέφερα: «Πολλές φορές, φιλοτεχνώντας τούτο το αφιέρωμα, τρόμαξα από τη δημόσια λησμονιά. Ένα ηρώο που στήθηκε μόλις ένα χρόνο μετά την απελευθέρωση, παρέμεινε 50 χρόνια ανώνυμο, λες και όλα αυτά έγιναν σε λησμονημένους χρόνους, πριν από εκατοντάδες χρόνια... Πρέπει όμως κάποτε να μάθουν οι νέοι για τους εκτελεσμένους στα «Τσαμάκια». Όχι για να μισήσουν, μα για να καταλάβουν .. Ότι τίποτα δεν είναι δεδομένο και τότε και τώρα». Στην ομιλία μου τον Ιούλη 2018 -έπειτα από 9 χρόνια τόνιζα: Κύριος δε στόχος της δημοσιοποίησης όλων αυτών των στοιχείων είναι ένας: να μάθουν οι νέοι. Όχι για να μισήσουν μα για να καταλάβουν και ν’ αντιδράσουν. Για να σταθούν κι αυτοί όπως κι οι παππούδες τους ορθοί και με ψηλά το κεφάλι και ν’ αντισταθούν στην αδράνεια, στην απάθεια απέναντι στα φαινόμενα φασισμού, ρατσισμού που παρουσιάζονται στην ελληνική κοινωνία».
Είσαστε μέλος της ομάδας «Φίλοι Μνήμης και Πολιτιστικής Δημιουργίας». Τι έχει κάνει ως τώρα αυτή ομάδα για να θυμίσει όσα έγιναν στην Κατοχή; Από τον Μάη του 2015 έχουμε δημιουργήσει στη Μυτιλήνη την ομάδα «Φίλοι Μνήμης και Πολιτιστικής Δημιουργίας», η οποία ξανάφερε στο φως το πρώτο μου βιβλίο «Στο Σημάδι...». Στη συνέχεια με την οικονομική βοήθεια του δήμου Λέσβου κατάφερε να εκδοθούν τα δύο επόμενα βιβλία μου «Λέσβιοι στην Εθνική Αντίσταση» και να γίνουν οι παρουσιάσεις τους στη θέση Τσαμάκια, με πολύ κόσμο και προεξάρχοντες δεκάδες συγγενείς των θυμάτων παιδιά, αδέλφια, εγγόνια, ανίψια. Εξάλλου, έπειτα από πρόταση της ομάδας, τα Τσαμάκια κηρύχθηκαν το 2016, με ομόφωνη απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου Λέσβου, «Μαρτυρικός Τόπος Ιστορικής Μνήμης». Επίσης, έπειτα από πρότασή μας τα τρία βιβλία μου -με δωρεά του δήμου- βρίσκονται στις βιβλιοθήκες των 120 σχολικών μονάδων πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης του νησιού. Ακόμη, κάθε χρόνο, στο τέλος Σεπτέμβρη, στην επέτειο της απελευθέρωσης της Λέσβου από τα Γερμανικά στρατεύματα Κατοχής, συνδιοργανώνουμε με τον δήμο Λέσβου αγώνα δρόμου Τιμής και Μνήμης με αφετηρία το κτίριο όπου στεγαζόταν η Γκεστάπο και τέρμα το μνημείο των εκτελεσμένων στα Τσαμάκια. Διανύουμε τη διαδρομή που ακολουθούσε η πομπή με τους εκάστοτε μελλοθανάτους. Είναι ένας συμβολικός αγώνας δρόμου Μνήμης και Τιμής που ακολουθεί πιστά τα 17 δρομολόγια των 42 μελλοθανάτων.
Πόσα χρόνια κάνατε έρευνα και που αναζητήσατε το υλικό των βιβλίων σας; Πριν από δεκατρία χρόνια ξεκίνησα την έρευνα στις τοπικές εφημερίδες της εποχής εκείνης, στα ληξιαρχεία Λέσβου, Λήμνου, Αθήνας, Θεσσαλονίκης, Νίκαιας, Καισαριανής κ.α, στα ΓΑΚ Λέσβου, στο Αρχείο της πρώην Νομαρχίας Λέσβου, στις βιβλιοθήκες της Βουλής, του Δήμου Θεσσαλονίκης και στην Εθνική Βιβλιοθήκη.
Σας βοήθησαν στην έρευνά σας οι οικογένειες των θυμάτων; Η έρευνα συμπληρώθηκε με δεκάδες συνεντεύξεις από συγγενείς των θυμάτων. Ήταν αμέριστη η βοήθεια που μου πρόσφεραν οι οικογένειες αυτές αλλά το συγκινητικότερο απ’ όλα ήταν η ομαδική προσέλευσή τους στις παρουσιάσεις των τριών βιβλίων που έγιναν στα Τσαμάκια, αφού τα εγγόνια και τα ανίψια μαζί με τα παιδιά και τ΄ αδέλφια των θυμάτων έδιναν μια άλλη, διαφορετική πνοή απ’ αυτή που έχουμε συνηθίσει στις εκδηλώσεις Τιμής και Μνήμης.
Φωτογραφία-ντοκουμέντο στην κορυφή: η πρώτη εκτέλεση Λέσβιου πατριώτη από τους Γερμανούς κατακτητές, το 1942. Αρχείο Γ. Γαλέτσα
ΑΠΕ - ΜΠΕ
