Ανακαλύπτοντας τα μυστικά της θάλασσας στον κόλπο της Καλλονής

Αφιέρωμα στον Κόλπο Καλλονής από την "Καθημερινή"/ 

Όλγα Χαραμή

ερισσότερο από όλα με δυσκολεύουν τα χαψιά, τα μικροσκοπικά ψαράκια που μοιάζουν με γαύρο και μπλέκονται πάνω στο λεπτό δίχτυ σαν διάολοι. Πέφτουν πάνω του στο λεπτό και δεν ξεκολλάνε με τίποτα. Η Κατερίνα Πανάγη μού δείχνει πώς πρέπει να τα πιάσω ώστε να μην τα διαλύσω και αναλαμβάνει εκείνη τις σκορπίνες με το αγκάθι, που θέλουν ακόμη μεγαλύτερη δεξιοτεχνία. Δώδεκα το βράδυ στη Σκάλα Βασιλικών, ξεψαρίζουμε βιαστικά, ώστε να προλάβει η οικογένεια να ρίξει κι άλλη γύρα απόψε. Λυθρίνια, μουρμούρια, τσιπούρες, κεφάλια, παντελήδες κάνουν τη θάλασσα να ασημίζει καθώς ο 30χρονος Νίκος Γιουσμάς, αμίλητος, με ένα τσιγάρο στο στόμα, ανεβάζει το δίχτυ και ο πατέρας του, ο καπετάν Στρατής, κουμαντάρει το τιμόνι. «Τι εννοείς γιατί έγινα ψαράς; Τι να γινόμουν;» μας αντιγυρίζει την ερώτηση ο Νίκος. Για εκείνον η ενασχόληση με την αλιεία είναι αυτονόητη, όπως και για πολλούς ακόμη στη Λέσβο, μια που εδώ η ψαροσύνη μοιάζει κληρονομική υπόθεση και χάρισμα μαζί. Όσοι μεγαλώνουν μέσα στα δίχτυα, με αυτά περνούν όλη τους τη ζωή. Και οι γυναίκες τους από δίπλα, όπως η κυρία Δήμητρα, που τα αρματώνει, και η 28χρονη Κατερίνα, η σύντροφος του Νίκου, που ξεψαρίζει.

Καλόγνωμες, κυδώνια, αχινοί και τα εργαλεία των οστρακαλιέων, οι χέρες (γαντζάκια), σε ετοιμότητα.

Οκτακόσιοι ψαράδες και 615 καΐκια απαρτίζουν στη Λέσβο έναν από τους μεγαλύτερους αλιευτικούς στόλους της Ελλάδας. Όμως αυτό που κάνει το νησί να ξεχωρίζει είναι ο κόλπος της Καλλονής, η τεράστια υδάτινη έκταση που σχεδόν τέμνει το νησί, ένα ιδιαίτερο οικοσύστημα που απλώνεται σε επιφάνεια 114 τ.χλμ., με άνοιγμα στην μπούκα 800 μ., το οποίο προσομοιάζει σε φυσικό ιχθυοτροφείο. Η θερμοκρασία του νερού, που φτάνει τους 28,5 βαθμούς το καλοκαίρι και πέφτει στους 9-11 τον χειμώνα (πιο ζεστό από το πέλαγος το καλοκαίρι, πιο κρύο τον χειμώνα), τα βάθη του που κατά μέσο όρο είναι στα 20 μέτρα, οι χείμαρροι και τα ποτάμια που εκβάλλουν στο εσωτερικό του, ευνοούν την ανάπτυξη του φυτοπλαγκτόν και αυτό με τη σειρά του όχι μόνο προσελκύει ψάρια, μαλάκια και όστρακα, αλλά βοηθάει και στην ολοκληρωμένη πάχυνσή τους, η οποία αναβαθμίζει και τη γεύση τους. Στον κόλπο της Καλλονής ο Αριστοτέλης μελετούσε επί χρόνια την ανατομία ψαριών, πουλιών και ζώων, συγγράφοντας κατόπιν το έργο Περί τα ζώα ιστορίαι και συμβάλλοντας στη δημιουργία της επιστήμης της Βιολογίας.

Ο Θανάσης Μολυβιάτης με τον ναργιλέ (συσκευή παροχής αέρα), έτοιμος να βουτήξει για όστρακα.

Νέοι με όρεξη και συνείδηση

Με αυτά τα δεδομένα, δεν είναι να απορεί κανείς που έγινε διάσημη η παπαλίνα, η σαρδέλα Καλλονής δηλαδή, το ψάρι με ονοματεπώνυμο ή «σούσι της Ελλάδας» όπως αποκαλείται, η οποία διαφέρει από την πελαγίσια σαρδέλα ακόμη και της ίδιας της Λέσβου. Μικρή σε μέγεθος, με κάτασπρο κρέας από το λίπος και ιδιαίτερα γλυκιά, η παπαλίνα βρίσκεται στον δρόμο για να χαρακτηριστεί ως ΠΟΠ προϊόν. Γεννιέται ή μεγαλώνει μέσα στον κόλπο της Καλλονής, ψαρεύεται από τέλη Ιουνίου – αρχές Ιουλίου, όταν φτάσει στο επιτρεπόμενο μέγεθος (11 εκ.) έως και τον Οκτώβριο. Τον Αύγουστο όμως είναι η καλύτερη στιγμή της.

Οι καλόγνωμες, ίδιες με πολύχρωμα πετρώματα, καμουφλάρονται στον βυθό.

«Ο κόλπος είναι γεννήτορας», μας εξηγεί ο οστρακαλιέας Στέλιος Μολυβιάτης. «Τα ψάρια μπαίνουν για να γεννήσουν και πηγαινοέρχονται. Μόνο η σουπιά μένει μόνιμα μέσα». Ονομαστή η σουπιά Καλλονής αλλά και τα όστρακα, αφού στον κόλπο απαντώνται 23 διαφορετικά είδη. Τα τελευταία χρόνια έχουν εξαπλωθεί περισσότερο τα χάβαρα, ένα είδος μυδιού που εξάγεται απευθείας στην Ιταλία, αφού οιΈλληνες δεν το προτιμούν. Μαζί βγαίνουν από το νερό κυδώνια, καλόγνωμες, χτένια. Κάθε εποχή, ανάλογα με την αναπαραγωγή των ειδών, ψαράδες και οστρακάδες έχουν με άλλο είδος να ασχοληθούν.

Στον κόλπο της Καλλονής τρως κάθε μέρα σαρδέλα, είτε ψητή είτε παστή.

«Ο κόλπος μας είναι μοναδικός σε παγκόσμιο επίπεδο. Η γεύση που παίρνει το αλίευμα στην Καλλονή είναι άλλο πράγμα. Υπάρχει δουλειά για όλους και οι νέοι δεν εγκαταλείπουν το επάγγελμα. Υπολογίζω ότι ζουν από τον κόλπο 2.000 άτομα», μας λέει ο πρόεδρος του Αλιευτικού Συλλόγου Παράκτιας Αλιείας Δυτικής Λέσβου, Παναγιώτης Νανίδης. Μέσα στα καΐκια κι ο ίδιος από μικρό παιδί, δουλεύει ακόμη τα δίχτυα παρέα με τον αδελφό του, τον γιο και τον ανιψιό του. Παρότι τα νούμερα της Εποπτείας Αλιείας δεν το επιβεβαιώνουν ακριβώς, αφού στον κόλπο Καλλονής δραστηριοποιούνται περίπου 200 ψαράδες σε 158 καΐκια και οι νέοι που είναι δηλωμένοι δεν ξεπερνούν τους 20, η τάση στη συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα φαίνεται πράγματι αυξητική, αφού πολλοί επιστρέφουν στη θάλασσα μετά από σπουδές ή άλλες εργασίες, και μάλιστα με όρεξη και όραμα.

Πανοραμική άποψη της Σκάλας Καλλονής.

Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν και ο 35χρονος Θανάσης Μολυβιάτης καιο 27χρονος Παράσχος Νανίδης, οι οποίοι εκπαιδεύτηκαν ως δύτες ώστε να γίνουν οστρακαλιείς. «Οι περισσότεροι νέοι κάνουν και άλλες δουλειές παράλληλα, όμως η θάλασσα μπορεί να μας ζήσει όλους», λέει ο Θανάσης και συμπληρώνει: «Στον κόλπο μπορείς να ψαρεύεις εναλλάξ μαλάκια, ψάρια, όστρακα. Είμαι πολύ αισιόδοξος, γιατί εμείς οι νεότεροι κουβεντιάζουμε για διάφορα σχέδια, όπως η μεταποίηση και η αποφυγή μεσαζόντων. Υπάρχουν πρακτικές δυσκολίες βέβαια, αλλά θα λυθούν, αρκεί να έχουμε και λίγη κρατική βοήθεια. Και σχολή κατάρτισης θέλουμε να δημιουργηθεί».

Τσιπούρες, παντελήδες, σαργοί μόλις βγήκαν από τη θάλασσα.

Την ίδια στιγμή, οι περισσότεροι τάσσονται υπέρ των απαγορεύσεων και ζητούν ή θέτουν οι ίδιοι περιορισμούς. Ξέρουν ότι πρώτα εκείνους ωφελεί η υγεία του οικοσυστήματος. Ζητούν τους επιστήμονες κοντά τους, στο πεδίο, να εξετάζουν από κοινού τα προβλήματα που προκύπτουν από την κλιματική κρίση και την ανθρώπινη παρέμβαση. Μάλιστα, ως σύλλογος έχουν καταθέσει, μεταξύ άλλων, πρόταση για δημιουργία ζωνών απόλυτης προστασίας. Ένα καταφύγιο για τα ψάρια δηλαδή, όπου δεν θα επιτρέπεται ποτέ το ψάρεμα. Το σκεπτικό είναι ότι τα ψάρια θα βρίσκουν εκεί ένα ασφαλές καταφύγιο για την αναπαραγωγή τους. Κάτι παρόμοιο έγινε δοκιμαστικά στον κόλπο το 1962 και λειτούργησε.

Οι ίδιοι συνεργάζονται και με τις περιβαλλοντικές οργανώσεις, καθώς, εκτός από σπουδαίος ψαρότοπος, ο κόλπος τους είναι και σημαντικότατος για τα πουλιά. Όσον αφορά τα θαλασσοπούλια, θεωρείται η πιο σημαντική περιοχή τροφοληψίας του μύχου στο Αιγαίο, με περισσότερα από 30.000 πτηνά να κάνουν την εμφάνισή τους τον χειμώνα, κατά την αναπαραγωγή, αναζητώντας τα πλούσια κοπάδια χαψιού.

Όταν η Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία εντόπισε το πρόβλημα της τυχαίας παγίδευσης μύχων στα δίχτυα της σουπιάς και ξεκίνησε πιλοτική δράση για την αποφυγή της, από κοινού με την οργάνωση iSea, οι ψαράδες ακολούθησαν, αποδεχόμενοι να δουλεύουν με δίχτυα που έφεραν ειδικές σημαίες – ορατές από τα πουλιά.

Σημαντικός ο αλιευτικός στόλος και στη Σκάλα Πολιχνίτου.

Η αλιεία είναι τέχνη

Δεν είναι όλες οι χρονιές ίδιες για τα αλιεύματα στον κόλπο της Καλλονής. Φέτος, για παράδειγμα, ήταν τεράστιες οι ποσότητες της γάμπαρης. Ο Παναγιώτης Νανίδης ξαναέριξε τα ειδικά δίχτυα μετά από 10 χρόνια. «Λόγω των πολλών διαφορετικών ειδών αλλά και της εναλλαγής από ψάρια σε μαλάκια και όστρακα, ως ψαράς πρέπει να έχεις όλα τα εργαλεία, να ξέρεις να τα συναρμολογείς και να αξιολογείς με ποια θα δουλέψεις κάθε φορά», εξηγεί. «Μόνο η σαρδέλα έχει 30 διαφορετικά δίχτυα. Και το καθένα θέλει δικές του ραφές και μαεστρία, για να κρατήσεις το ψάρι. Η αλιεία είναι τέχνη».

Το δίχτυ της παπαλίνας είναι δύσκολο και η ίδια η παπαλίνα πολύ ευαίσθητο ψάρι, πρέπει να βγει στη στεριά γρήγορα. Γι’ αυτό και στη «σεζόν» της στη Σκάλα Καλλονής γίνεται χαμός καθημερινά από τις 6 το πρωί, με τους ψαράδες να μπαινοβγαίνουν στη θάλασσα ξεφορτώνοντας φελιζόλ και τους συνταξιούχους, ψαράδες και μη, να αράζουν στο καφέ Ακτή και να καλούν από τις 7 η ώρα το πρωί για ρακέλι (ρακή), κουκιά με σκορδέλι (σκόρδο) και φυσικά σαρδέλα, που «είναι φάρμακο και δεν τη βαριέσαι ποτέ».

Λίγο αργότερα, στο καΐκι των Μολυβιάτηδων, Θανάσης και Παράσχος πέφτουν στη θάλασσα και επί δύο ώρες «πηγαίνουν στον βυθό σαν τα κυνηγόσκυλα». Μέχρι να γυρίσουν τα αγόρια με γεμάτους σάκους, ο Στέλιος ξεδιαλέγει τα όστρακα ένα ένα, ξαναρίχνει στη θάλασσα τα μικρά, μας ενημερώνει ότι τα χάβαρα προέκυψαν από την ένωση των τοπικών μυδιών με τα αντίστοιχα τουρκικά που έβαλε τη δεκαετία του 1990 για καλλιέργεια ένας Τούρκος έμπορος, ξεγελώντας τη νομαρχία που του έδωσε άδεια. Βλέπουμε τις καλόγνωμες, ίδιες με πολύχρωμες πέτρες, να μην καταλαβαίνεις ότι πρόκειται για όστρακο. Μαθαίνουμε για το κυδώνι, που δεν διακρίνεται στον βυθό αν δεν ανοίξει το στόμα του και που αναπαράγεται αφήνοντας στη θάλασσα ένα υγρό σαν γάλα το οποίο γεμίζει τον κόλπο. Αυτό επιπλέει για δύο μέρες, μετατρέπεται σε «πεταλουδάκι» και τρεις μέρες αργότερα γίνεται πετραδάκι, βυθίζεται και αρχίζει να μεγαλώνει σαν όστρακο. Το μεγαλείο της φύσης μπροστά στα μάτια μας και η πηγή της παραγωγής: ό,τι δοκιμάζουμε καταμεσής του κόλπου σε τέσσερις μέρες θα σερβίρεται σε εστιατόρια στην Ιταλία. Πεντακόσιους τόνους ζήτησαν φέτος οι Ιταλοί, τους οποίους αλίευσαν σε δύο μόλις μήνες και έπειτα σταμάτησαν, παρότι υπήρχαν εκατομμύρια ακόμη στον βυθό και το ψάρεμά τους επιτρεπόταν για άλλους τρεις. Δεκαπέντε καΐκια έχουν άδεια για οστρακαλιεία με καταδυτική συσκευή και ακόμη 112 άδεια μόνο για αργαλειό, αλλά δεν ψαρεύουν όλα – οι απόψεις για τον αργαλειό άλλωστε, το εργαλείο που σέρνεται στον βυθό, διίστανται. Επιπλέον, τα όστρακα περνάνε κάθε βδομάδα από κτηνιατρικό και μικροβιολογικό έλεγχο, βάσει νομοθεσίας.

Ο απόλυτος μεζές της Λέσβου: σαρδέλα αφημένη στο αλάτι για λίγες ώρες.

Ένας κόσμος από λέπια

«Η αλήθεια είναι ότι τα χάβαρα και τα όστρακα γενικά, αλλά και η σαρδέλα, μας σώζουν. Αν δεν είχαμε αυτά, ίσως ήταν διαφορετικά τα πράγματα», παραδέχεται ο Θανάσης. Το ίδιο εισπράξαμε από πολλούς ψαράδες. Τρεις μέρες σε αυτόν τον τεράστιο κόλπο, που θέλεις ώρες για να τον γυρίσεις ολόκληρο, αισθανθήκαμε ξεχασμένοι σε μια άλλη εποχή και σε έναν άλλο κόσμο γεμάτο λέπια. Ξεχάσαμε ότι υπάρχει και το υπόλοιπο νησί – στη Λέσβο έτσι κι αλλιώς το αισθάνεσαι αυτό, οι επικράτειες μοιάζουν αποκομμένες από τις υπόλοιπες. Είδαμε ανθρώπους να χαίρονται το ψάρεμα. Περάσαμε από Σκάλες γαλήνιες, σαν τις Αποθήκες, τον Πολιχνίτο και τον Άγιο Παύλο, με ταβερνάκια δίπλα στο νερό, που καμία σχέση δεν έχουν με τον τουρισμό. Άλλοτε αραιά δάση, άλλοτε χωράφια και παντού αγροτικά αυτοκίνητα φορτωμένα δεμάτια σανό. Συναντήσαμε παραλίες που δεν είναι ειδυλλιακές για κολύμπι, αφού τα νερά λόγω του ευτροφισμού είναι θολά, αλλά είναι ιδανικές για ήσυχες μέρες με ουζάκια. Γάτες, καφενέδες, παππούδες να παίζουν τάβλι, κιμπάρηδες ψαράδες να χαρίζουν σακούλες ψάρια σε περαστικούς, καΐκια αμέτρητα και ντανιασμένα δίχτυα, φροντιστικές κυράδες που μας τάιζαν ασταμάτητα με ό,τι είχε βγάλει η θάλασσα ή το μποστάνι το ίδιο πρωί.

Ο κ. Μίμης, ο παλαιότερος ταβερνιάρης της Σκάλας Καλλονής, είναι μονίμως σε απευθείας σύνδεση με τους ψαράδες του κόλπου για φρέσκο ψάρι.

Μας έδειξαν πώς παστώνουν τις σαρδέλες με το χοντρό αλάτι από τις αλυκές της Καλλονής, τις δεύτερες μεγαλύτερες της Ελλάδας. Μάθαμε ότι την παπαλίνα μπορείς να τη φας μόνο εδώ τριγύρω, αφού ούτε κονσερβοποιείται (η εταιρεία ΛΕΒΑ κονσερβοποιεί αλιεύματα από τις τράτες, οι οποίες απαγορεύεται να μπουν στον κόλπο) ούτε προλαβαίνει να πάει πολύ μακριά, και ότι θεωρείται εξαιρετικό δώρο για τις επισκέψεις αντί για γλυκά. Επίσης, για το πόσο αλλάζει ο κόλπος μέσα στα χρόνια, για τον γαρμπή που τον μεταμορφώνει σε άγρια θάλασσα και για τα φημισμένα περάματα, τα ωραία καΐκια που έφτιαχναν οι καραβομαραγκοί του Πολιχνίτου. Για τους πρώτους κατοίκους της Καλλονής που ήταν πρόσφυγες και άρχισαν να ψαρεύουν με μικρές βαρκούλες με πανιά, καθιερώνοντας και τις συνταγές τους, αλλά και για το 1940 που ο κόσμος σώθηκε από τα χτένια και τους γωβιούς, τα οποία αντάλλασσε με λάδι ή σύκα.

Η Διαμάντη Νανίδη παστώνει τις σαρδέλες. Και το πάστωμα, και ο τρόπος που τις ξεκοκαλίζουν για να τις φάνε έχουν σύστημα.

Η κυρία Διαμάντη Νανίδη μάς γέμιζε συνεχώς τα πιάτα με ένα απίθανο φρικασέ με γάμπαρη και ψείρες, λέγοντάς μας ότι «είναι φρούτο». Ο κύριος Μίμης, στην ομώνυμη ταβέρνα, με το κόκκινο λουλούδι στο αυτί, έφερνε σαρδέλες δίχως σταματημό, ενώ στα σπίτια μάς υπόσχονταν παστά, πιλάφια με χτένια, σουπιές με χόρτα ή με ελιές, κεφτέδες από χάβαρα κι ένα σωρό ακόμη απίστευτες συνταγές με ψάρι ή όστρακα.

Οι Γιουσμάδες περνούν άλλη μία νύχτα στο καΐκι τους στον Άγιο Παύλο.

Πνιγμένοι στην αλμύρα και την αϋπνία, από τα απανωτά ψαρέματα, μέσα στα γοητευτικά σκοτάδια του Αγίου Παύλου τσουγκρίζουμε ακόμη ένα ουζάκι με την οικογένεια Γιουσμά, που επίσης ετοίμασε για εμάς ένα πλούσιο και την ίδια στιγμή ταπεινό τραπέζι πάνω στην άμμο, και πάμε να σηκώσουμε τη δεύτερη δόση από δίχτυα. Δεν ξεψαρίζουμε δεύτερη φορά μαζί τους. Αφήνουμε το καΐκι και την οικογένεια να λικνίζονται στο νερό, με τη λάμπα αναμμένη, σκυμμένοι λες πάνω από έναν πολύτιμο θησαυρό. Σαν παράνομο μεταμεσονύκτιο ντιλ ή σαν συνωμοσία, που είναι όμως απλώς η καθημερινότητά τους.