Αιμιλία Βουλβούλη: Τα αίτια της εξέγερσης δεν είναι σημερινά

Συνέντευξη στην Ανθή Παζιάνου /  Εφημερίδα των Συντακτών

Η εξέγερση που λαμβάνει ώρα με την ώρα ολοένα και πιο μαζικά χαρακτηριστικά στην Τουρκία αντλεί στοιχεία από αγώνες των τελευταίων δεκαετιών. Η επίκουρη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Φατίχ, της Κωνσταντινούπολης, Αιμιλία Βουλβούλη *, η οποία ειδικεύεται στην ανθρωπολογία κοινωνικών κινημάτων (με έμφαση στο περιβαλλοντικό) αναφέρει ότι έχει ξεκινήσει από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 και συνεχίζεται μέχρι σήμερα: «Πρόκειται για ένα γενικευμένο κοινωνικό κίνημα με περιβαλλοντικά και σαφέστατα αντικαπιταλιστικά χαρακτηριστικά το οποίο έχει τη μορφή μικρότερων ή/και μεγαλύτερων πρωτοβουλιών/επιτροπών αγώνα, διάσπαρτα σε όλη τη χώρα με έντονα διεθνικό χαρακτήρα».

Ακόμα και η συγκεκριμένη υπόθεση ως κομμάτι του ευρύτερου αυτού διαπεριβαλλοντικού κινήματος – διαπεριβαλλοντικό νοείται ένα κίνημα το οποίο αντιμετωπίζει την προστασία του περιβάλλοντος όχι απλά ως ένα θέμα προστασίας της φύσης αλλά ως ένα κοινωνικό ζήτημα – έχει ξεκινήσει από το 2011 οπότε και δημιουργήθηκε η «Πλατφόρμα Ταξίμ»: Μία πρωτοβουλία ενεργών πολιτών, κατοίκων της ευρύτερης περιοχής Beyoğlu (γνωστή ως Πέρα στα ελληνικά), η οποία αντιτίθεται στην ανακατασκευή της πλατείας. «Μιας πλατείας που εκτός του ότι αποτελεί την καρδιά της Κων/πολης, αποτελεί και τόπο συνάντησης αναμνήσεων για τα κινήματα, γεγονότων τραυματικών που έχουν στιγματίσει την συλλογική ταυτότητα των Τούρκων. Πρόκειται δηλαδή για μία πλατεία σύμβολο, για μία πλατεία- κομμάτι του φαντασιακού εαυτού του κινήματος».

Η ανάπλαση λοιπόν αυτή παρεμβαίνει με βάρβαρο τρόπο τόσο στην ιστορία όσο και στην υλικότητα της πλατείας ως ‘τόπος’ αφού μεταξύ άλλων θα περιλαμβάνει και την «εξαφάνιση» του μοναδικού στην περιοχή Πάρκου Γκεζί. Τις τελευταίες μέρες, μεταξύ άλλων δράσεων, ακτιβιστές της «Πλατφόρμας Ταξίμ» μαζί με ακτιβιστές από άλλους κινηματικούς χώρους, είχαν ξεκινήσει μία κατάληψη στο πάρκο η οποία μέρα με τη μέρα μεγάλωνε μέσα από τη διάδοση της κυρίως (αν όχι αποκλειστικά) μέσω των social media.

• Υπήρχε περιβαλλοντικό κίνημα στην Τουρκία και αυξημένο οικολογικό ενδιαφέρον;

Στην Τουρκία το περιβαλλοντικό κίνημα είχε ανέκαθεν έντονα πολιτικά χαρακτηριστικά και δεν ήταν ποτέ αμιγές περιβαλλοντικό. Δηλαδή υπήρξε πάντα όχημα για την έκφραση γενικότερων και ευρύτερων πολιτικών και κοινωνικών αιτημάτων. Αυτό φαίνεται από τον χαρακτήρα των περιβαλλοντικών διαμαρτυριών που υπάρχουν κυριολεκτικά σε κάθε γωνιά της χώρας. Πρόκειται για διαμαρτυρίες οι οποίες συνδέουν την καταστροφή της φύσης με την καταστροφή που επιφέρει στη ζωή τους η νεοφιλελεύθερη πολιτική που όλες ανεξαιρέτως οι τουρκικές κυβερνήσεις εξασκούν από τη δεκαετία του 1980 και μετά. Το υποτιθέμενο άνοιγμα σε πιο δημοκρατικές μορφές συμμετοχής που ακολούθησε το πραξικόπημα του 1980 και η «άνθιση» της τουρκικής κοινωνίας πολιτών, έδωσε το έναυσμα στην ανάδυση ομάδων πολιτών πολλές από τις οποίες είχαν περιβαλλοντικό προσανατολισμό. Γρήγορα όμως πολλές από αυτές τις ομάδες απέκτησαν δια-περιβαλλοντικό χαρακτήρα και άρχισαν να θέτουν αιτήματα πολύ ευρύτερα από το επίδικο της προστασίας του περιβάλλοντος.

Η δεκαετία του 1990 ήταν διεθνώς μία «πράσινη» δεκαετία, γεγονός που αφενός μεν νομιμοποιούσε τις περιβαλλοντικές δράσεις παντού, αφετέρου δε δημιούργησε το πλαίσιο μέσα στο οποίο η περιβαλλοντική προστασία μπήκε στην ατζέντα όλων των πολιτικών χώρων. Ο σημερινός πρωθυπουργός της Τουρκίας για παράδειγμα, ως υποψήφιος αλλά και ως εκλεγμένος δήμαρχος της Κωνσταντινούπολης, στήριξε, σε πολύ μεγάλο βαθμό, την ατζέντα του σε περιβαλλοντικά ζητήματα. Το ίδιο και το κόμμα του, το AKP, είχε μια «πράσινη» ατζέντα την οποία μάλιστα χρησιμοποίησε με τον ίδιο τρόπο που οι σημερινοί διαδηλωτές χρησιμοποιούν το περιβάλλον ως όχημα για να μιλήσουν για ζητήματα ταμπού για την τουρκική κοινωνία.

• Τι ζητούν οι διαδηλωτές; Γιατί εξεγείρονται; Ποιο είναι το πραγματικό επίδικο;

Το πραγματικό επίδικο είναι ένα. Είναι η δημοκρατία. Είναι το ζητούμενο πολλών δεκαετιών για την τουρκική κοινωνία. Οι διαδηλωτές θέλουν συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων. Θέλουν σεβασμό στο δικαίωμα τους να αποφασίζουν αυτοί γι’ αυτούς. Όχι ως άτομα αλλά ως συλλογικότητες, ως ομάδες που ήταν από το προηγούμενο κεμαλικό καθεστώς αλλά και την τωρινή κυβέρνηση αποκλεισμένες από τη δημόσια ζωή.

• Πώς μία χούφτα δέντρων γίνεται αγώνας ενάντια στην κρατική αυθαιρεσία και πάλη για την ελευθερία και τη δημοκρατία;

Με τον τρόπο που εξήγησα παραπάνω. Δεν πρόκειται για τα δυο δέντρα που κόβονται (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι το γεγονός του κοψίματος του δέντρου δεν είναι σημαντικό), πρόκειται για την εδώ και πολλές δεκαετίες αδιαφορία των κέντρων λήψεως αποφάσεων για τη γνώμη των πολιτών σχετικά με το κόψιμο αυτών των δέντρων στην Ταξίμ, για την κατασκευή του πυρηνικού εργοστασίου στο Άκκουγιου, των φραγμάτων στη νοτιοανατολική Τουρκία, της τρίτης γέφυρας στο Βόσπορο, τη λειτουργία του χρυσωρυχείου στην Πέργαμο και εκατοντάδων άλλων τέτοιων παραδειγμάτων για τα οποία οι ντόπιες κοινωνίες έχουν δηλώσει δυναμικά την αντίθεση τους. 

• Ο κόσμος είναι αποφασισμένος. Ποιος «κόσμος»; Ποια η ηλικιακή και κοινωνική (ταξική) σύνθεση του κινήματος;

Θα χρειαστεί μεγάλη και συστηματική έρευνα για να δει κανείς τη σύνθεση αυτού του κινήματος. Η δική μου εμπειρία από την έρευνα που έκανα για την πρωτοβουλία ενάντια στην κατασκευή της τρίτης γέφυρας στο Βόσπορο, καταδεικνύει πως πρόκειται για ετερόκλητο πλήθος. Ο μεγάλος όγκος είναι άτομα που αυτοπροσδιορίζονται ως αριστεροί, αντιεξουσιαστές οπωσδήποτε νέοι άνθρωποι αλλά όχι μόνο. Μέσα σ’ αυτά τα κινήματα υπάρχουν ακτιβιστές ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ακτιβιστές του LGBT κινήματος, οικολόγοι κ.ο.κ. Η ταξική του διάρθρωση είναι επίσης αντικείμενο μελέτης. Αυτό που σίγουρα μπορώ να πω είναι πως οι έχοντες και γενικά αυτοί που επωφελούνται από την νεοφιλελεύθερη πολιτική της κυβέρνησης σίγουρα δεν ηγούνται ούτε στιγματίζουν το κίνημα, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι δε συμμετέχουν σ’ αυτό και κομμάτια της αστικής τάξης.

Σε κάθε περίπτωση αυτή τη στιγμή η Τουρκία φαίνεται τόσο ενωμένη στο πρόταγμα του κινήματος της Ταξίμ όσο και διχασμένη. Όχι τόσο γιατί οι μη-συμμετέχοντες σ’ αυτό συμφωνούν με την απόφαση της κυβέρνησης για την ανάπλαση της Ταξίμ, όσο γιατί αρκετοί φοβούνται την αναβίωση του παλαιού κεμαλικού καθεστώτος, το οποίο να μην ξεχνάμε πως έπαιξε μεγάλο ρόλο στην καταστολή της δημοκρατίας στην προ-Ερντογάν εποχή.

• Η «ολοένα και πιο αναπτυγμένη» οικονομία της Τουρκίας τι σημαίνει πρακτικά για τους μισθωτούς του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα της χώρας;

Δε σημαίνει τίποτα πέρα από αυτό που ζήσαμε στην Ελλάδα την «εποχή της ευημερίας». Δηλαδή μεγαλύτερη ελευθερία δανεισμού από τις τράπεζες. Ο βασικός μισθός είναι γύρω στις 700 τουρκικές λίρες, δηλαδή γύρω στα 300 ευρώ και θα πρέπει να σημειωθεί πως το μεγαλύτερο κομμάτι του πληθυσμού αμείβεται με αυτό το ποσό, ωστόσο ακόμα και οι μισθωτοί αυτού του επιπέδου, δανείζονται πιο εύκολα απ’ ότι παλιότερα. Ωστόσο θα πρέπει εδώ να πούμε πως αυτή η «ανάπτυξη» έχει συνδυαστεί και με κάποιες παροχές που ποτέ δεν υπήρχαν στη χώρα, όπως για παράδειγμα η ανάπτυξη ενός δημόσιου συστήματος υγείας, η εξάλειψη των διδάκτρων στα δημόσια πανεπιστήμια, ανάπτυξη ενός δικτύου δημόσιων μέσων μεταφοράς κ.τ.λ.,

• Κίνημα Αγανακτισμένων 2011, Σκουριές και Ταξίμ 2013.Υπάρχουν κοινά χαρακτηριστικά;

Ασφαλώς και υπάρχουν. Αυτό ακριβώς εννοούσα όταν είπα για το διεθνικό χαρακτήρα αυτών των συλλογικοτήτων. Χωρίς σε καμία περίπτωση να παραβλέπω τον ιδιαίτερο χαρακτήρα που διαμορφώνει το κάθε πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο τα κινήματα αυτά γεννιούνται, στην ουσία πρόκειται για διαφορετικές μορφές του κινήματος της αντι-παγκοσμιοποίησης. Ακόμα και οι μορφές καταστολής του είναι όμοιες από το Σηάτλ και τη Γένοβα, μέχρι την Αθήνα και την Κωνσταντινούπολη. Τόσο το Occupy Wall Street στις ΗΠΑ, το κίνημα των αγανακτισμένων σε πολλές χώρες της Ευρώπης αλλά και κομμάτια της λεγόμενης «αραβικής άνοιξης» όσο και τα φαινομενικά πιο «ειδικού» περιορισμένου περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος κινήματα όπως οι Σκουριές και η Ταξίμ ζητάνε το τέλος του νεοφιλελευθερισμού, την εκ-νέου νοηματοδότηση των όρων «δημοκρατία» και «ελευθερία» με το βλέμμα σ’ ένα σοσιαλιστικό μέλλον.

*Η Αιμιλία Βουλβούλη γεννήθηκε στη Μυτιλήνη και  είναι Κοινωνική Ανθρωπολόγος, Επίκουρη Καθηγήτρια του Τμήματος Κοινωνιολογίας, Πανεπιστήμιο Φατίχ – Κωνσταντινούπολη και Συγγραφέας του βιβλίου: From Environmentalism to Transenvironmentalism: The Ethnography of an Urban Protest in Modern Istanbul. 2009. (Από τον Περιβαλλοντισμό στον Δια-περιβαλλοντισμό: Η Εθνογραφία μιας Αστεακής Διαμαρτυρίας στη Σύγχρονη Κωνσταντινούπολη).