Τα Ροδαφνίδα Λισβορίου αποτελούν τεκμήριο για την Καταγωγή και Εξέλιξη του ανθρώπου - Συνέντευξη με την Καθηγήτρια Νένα Γαλανίδου

 Η Αιολική γη µάς εκπλήσσει ευχάριστα κάθε φορά που η αρχαιολογική ή η γεωλογική σκαπάνη, µε επιστηµονικό ενδιαφέρον αλλά και περισσό σεβασµό, την ερευνά, για να µας αποκαλύψει τους κρυµµένους θησαυρούς της.Το απολιθωµένο δάσος στο Σίγρι [200000 αιώνων], τα παλαιοντολογικά απολιθώµατα της Βρίσας, [20000 αιώνων], τα ερείπια πανάρχαιων πόλεων [Μήθυµνα,Ερεσός,κ.α.], προϊστορικοί οικισµοί [Θερµή, Άντισσα, Χαλακιές Πολιχνίτου, Κατάπυργος στο Λισβόρι κ.α.], το Ιερό του Απόλλωνα και της Άρτεµης στη Κλοπεδή, το Ιερό των Μέσων, ο Ναός του ∆ιονύσου στα Βατερά, Μυκηναϊκοί τάφοι, Μυκηναϊκά κέντρα [Γέρα, Πλωµάρι] θέατρα, κάστρα, υδραγωγεία, ακροπόλεις, παλαιοχριστιανικές εκκλησίες, µοναστήρια και άλλα πολλά αποµεινάρια του παρελθόντος, συνθέτουν  ένα ιστορικό, αρχιτεκτονικό,αισθητικό και γεωλογικό φυσικό µουσείο, που απλώνεται σε ολόκληρο το νησί.

Από ό,τι φαίνεται, όµως, το νησί µας δεν έχει ερευνηθεί επαρκώς. Απόδειξη τρανή οι ανασκαφές που εδώ και δέκα χρόνια γίνονται στο Λισβόρι, στα Ροδαφνίδια. Μία ιστορική ανακάλυψη-αποκάλυψη, που έρχεται να ρίξει κάποιο φως στην πρώιµη αρχαιολογία, στην καταγωγή και εξέλιξη του ανθρώπου στην πορεία του από την Αφρική στην Ευρώπη και αντίστροφα, εδώ και 500.000 χρόνια(!).

Πρωτεργάτρια αυτής της ιστορικής για τα Ελληνικά, και όχι µόνο, ανασκαφικά χρονικά είναι η καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήµιο Κρήτης, η κα Νένα Γαλανίδου.

Πρόκειται για µία επιστηµονική παρουσία που κοσµεί τον ακαδηµαϊκό χώρο µε τις εξαιρετικές σπουδές της,, τις ερευνητικές της δραστηριότητες εντός και εκτός Ελλάδας αλλά και µε την ενεργό παρουσία της σε επιστηµονικά περιοδικά, εκδόσεις, σε επιστηµονικά δίκτυα και σε άλλες παράλληλες επιστηµονικές δράσεις.

Προσηνής και ευχάριστη ανταποκρίθηκε πρόθυµα και άµεσα στο αίτηµά µας και µας παραχώρησε αυτή τη διαφωτιστική συνέντευξη για την πληρέστερη ενηµέρωση των Πολιχνιατών

Κα Γαλανίδου σάς καλωσορίζουµε στην εφηµερίδα µας. Ας τα πάρουµε τα  πράγµατα από την αρχή. Πότε και πώς ξεκίνησε το ερευνητικό  σας ταξίδι  στα µέρη µας; 

Το ερευνητικό ταξίδι στα µέρη σας, που πλέον είναι και δικά µου, ξεκίνησε πριν από δώδεκα χρόνια. Αφορµή ήταν το δηµοσίευµα των Μάκη Αξιώτη και Χάρη Χαρίση για τα Ροδαφνίδια, έναν ελαιώνα δίπλα στις θερµές πηγές του Λισβορίου. Στα Ροδαφνίδια έφθασα για πρώτη φορά µε τον Μάκη Αξιώτη και τον καθηγητή Χρόνη Τζεδάκη τον Οκτώβριο του 2009. Η πρώτη γνωριµία µε τον χώρο δεν άφησε την παραµικρή αµφιβολία ότι η αρχαιολογική διάγνωση των δύο γιατρών ήταν σωστή. Περπάτησα σε όλη την περιοχή γύρω από τον νερόµυλο και αναγνώρισα αρχαία κατάλοιπα που είχα συναντήσει στις σπουδαιότερες πρώιµες παλαιολιθικές θέσεις του κόσµου και στις µεγαλύτερες αρχαιολογικές εκθέσεις µουσείων. ∆ιέκρινα ανάµεσά τους τη χαρακτηριστική λιθοτεχνία της Κατώτερης Παλαιολιθικής Εποχής που περιλαµβάνει Μεγάλα Κοπτικά Εργαλεία. Πολλά από αυτά τα εργαλεία ήταν χτισµένα στα σέτια ή συγκεντρωµένα γύρω από τις ρίζες των δέντρων µε προορισµό να συγκρατούν τα δίχτυα κατά την ελαιοκοµική περίοδο. Τον Νοέµβριο του 2010 επισκέφθηκαµε ξανά τα Ροδαφνίδια µε ολιγοµελή οµάδα εργασίας του Πανεπιστηµίου Κρήτης για να οριοθετήσουµε τη διασπορά των αρχαίων καταλοίπων στην επιφάνεια του εδάφους. Από το 2012 ξεκινήσαµε τη συστηµατική ανασκαφική έρευνα στο υπέδαφος της θέσης.- τριών χρόνων, πριν καταλήξουµε σε οριστικές αποφατικές κρίσεις. 

Γιατί τόσο ενδιαφέρον για τα Ροδαφνίδια; Τύπος. τηλεόραση, επιστήµονες ασχολούνται µ’ εσάς. Ποιο είναι το γοητευτικό, εντυπωσιακό, συναρπαστικό που µας αποκαλύψατε;

 Προσπαθώντας να συµπυκνώσω την απάντηση σε µια πρόταση, είναι η παλαιότητα και η σπανιότητα των ευρηµάτων, είναι και η γεωγραφία της θέσης σε µικρή και µεγάλη κλίµακα. Η ιστορία του ανθρώπινου πολιτισµού στο Αιγαίο ξεκινά από τη Λέσβο. Τα Ροδαφνίδια είναι η αρχαιότερη θέση του αρχιπελάγους µε κατοίκηση χρονολογηµένη µε εργαστηριακές µεθόδους µεταξύ διακοσίων και πεντακοσίων χιλιάδων ετών. Επιπλέον είναι η µοναδική µεγάλης έκτασης και χρονικού βάθους ανασκαµµένη θέση της Αχελαίας τεχνοπολιτισµικής παράδοσης στην Ελλάδα, τη Βαλκανική Χερσόνησο και τη ∆υτική Ανατολία. Μας προσφέρει το υλικό για να επανεξετάσουµε τον πρώιµο αποικισµό της Ευρώπης βάζοντας την πρώτη (και µοναδική µέχρι στιγµής) µεγάλη κουκίδα στο χάρτη της παράδοσης αυτής στην Ελλάδα που µέχρι πρόσφατα ήταν άδειος. Εγγράφει την ελληνική αρχαιολογία στην επιστηµονική συζήτηση για τις µετακινήσεις των ανθρωπιδών από την Αφρική και την Ασία προς την Ευρώπη. Πότε, ποιοι και υπό ποιες συνθήκες έζησαν στον Αιγαιακό χώρο την εποχή εκείνη, είναι ερωτήµατα που η αρχαιολογική σκαπάνη στα Ροδαφνίδια µας επιτρέπει να αγγίξουµε. Τα Ροδαφνίδια µας προσκαλούν να σκεφθούµε το Αιγαίο όχι µόνο ως θαλάσσιο αλλά πρωτίστως ως χερσαίο πέρασµα και ως χώρο για εγκατάσταση των προϊστορικών οµάδων. Τα αρχαιολογικά ευρήµατα είναι εντυπωσιακά και πολυάριθµα και δίνουν πληροφορίες για τα τεχνολογικά επιτεύγµατα και την αισθητική αναζήτηση πριν από µισό εκατοµµύριο χρόνια. Τέλος, η αρχαιολογική έρευνα στα Ροδαφνίδια διαφωτίζει τους πανάρχαιους κύκλους της κλιµατικής αλλαγής και τις συνέπειές της στο παλαιοπεριβάλλον. Για παράδειγµα, ο Κόλπος της Καλλονής ήταν για µεγάλα χρονικά διαστήµατα λίµνη, τα Ροδαφνίδια δεν ήταν λόφος αλλά µέρος µιας λεκάνης µε θερµές πηγές από όπου περνούσαν µικρά ποτάµια.

 Από όσα µάς είπατε θεωρείτε πως προσθέσατε άλλον ένα κρίκο στην ιστορία του ανθρώπινου είδους, την πολιτιστική και τη γεωπολιτική

Με µεγάλη ευκολία σας απαντώ καταφατικά. Τα Ροδαφνίδια προσθέτουν τον δικό τους κρίκο στην αλυσίδα της αρχαιολογίας που αποκαλύπτει τεκµήρια για την Καταγωγή και Εξέλιξη του ανθρώπου. ∆ιαφωτίζουν την ατελώς γνωστή αλλά ίσως την άκρως ενδιαφέρουσα περίοδο της ανθρώπινης προϊστορίας, το δεύτερο µισό της Μέσης Πλειστοκαίνου Εποχής που ξεκινά πριν από µισό εκατοµµύριο χρόνια και διαρκεί περίπου τριακόσιες πενήντα χιλιάδες χρόνια. Κατά την περίοδο αυτή λειτούργησε το πιο παραγωγικό εργαστήριο ειδογένεσης του προϊστορικού κόσµου. Εµφανίστηκαν νέα προγονικά είδη, άλλα εξαφανίστηκαν, κάποια είδη ξεκίνησαν µετακινήσεις µεγάλης κλίµακας πέρα και µακριά από την περιοχή εµφάνισής τους και στην πορεία τους συνευρέθηκαν µε άλλα γηγενή είδη ανταλλάσσοντας γονίδια και πολιτισµό.

Κατά την περίοδο αυτή έζησαν στον παλαιό κόσµο οι τελευταίοι Homo erectus, οι Homo heidelbergensis, οι Homo bodoensis, εµφανίστηκαν οι παλαιότεροι Homo neanderthalensis και οι πρώτοι Homo sapiens. Το ποιοι ήταν εκείνοι που ζούσαν στον Κόλπο της Καλλονής και τα Ροδαφνίδια, και το εάν ήταν ένα µόνο ή περισσότερα τα είδη που δηµιούργησαν το ιστορικό παλίµψηστο της Παλαιολιθικής Λέσβου δεδοµένου ότι το χρονικό διάνυσµα της παρουσίας τους στο νησί καλύπτει τουλάχιστον τριακόσιες χιλιάδες χρόνια, είναι επιστηµονικά ερωτήµατα που κινητοποιούν την έρευνά µας στο νησί. 

Τι άνθρωποι ζούσαν την εποχή που ερευνάτε στην περιοχή µας; Μπορείτε να µάς αναπαραστήσετε, αµυδρά έστω, τη ζωή τους µε βάση τα µέχρι τώρα ευρήµατα ή βιαζόµαστε;

Πιθανότατα µιλάµε για µικρές οµάδες κυνηγών-τροφοσυλλεκτών µε κοινωνική οργάνωση, ανάγκη διάκρισης και αλληλοβοήθειας. Είχαν καλή γνώση του φυσικού περιβάλλοντος και έδειχναν ιδιαίτερη προτίµηση σε ηφαιστειακά τοπία στα οποία ήταν καλά εγκατεστηµένοι και οι πρόγονοί τους από την ανατολική Αφρική. Ζούσαν στις παρυφές των υγροτόπων της Λέσβου µε τους πλούσιους φυσικούς πόρους (υδρόβια φυτά και θηράµατα) και κοντά σε θερµές πηγές που προσέφεραν ένα φιλόξενο µικροπεριβάλλον ειδικά κατά τη διάρκεια παγετωδών περιόδων µε ψύχος και ξηρασία. Ήταν ικανοί λιθοξόοι, ξεχώριζαν τις πρώτες ύλες ανάλογα µε τις ιδιότητες θραύσης του λίθου, είχαν αφαιρετική και πιθανότατα συµβολική σκέψη γιατί η κατασκευή των εργαλείων που κατασκεύαζαν προϋποθέτει αφαίρεση και σχεδιασµό των βηµάτων της τεχνικής πράξης. Από την τεχνολογία τους συνάγεται ότι είχαν ικανότητα επικοινωνίας και πυρήνες κοινωνικής ζωής που διασφάλιζαν ότι µεταβιβάζεται η πολύτιµη τεχνογνωσία, και η πληροφορία εν γένει, από γενιά σε γενιά. 

Υποθέτουµε ότι η ανασκαφή, η αξιολόγηση, η ταξινόµηση  των ευρηµάτων είναι µια εξειδικευµένη και πολυπρόσωπη διαδικασία. Μιλήστε µας γι’ αυτά.

Η ανασκαφή είναι µια πολύ απαιτητική διαδικασία. Γίνεται κάτω από πολύ αυστηρές συνθήκες γιατί καθώς προχωρά η αποκάλυψη των αρχαίων ευρηµάτων καταστρέφεται το περιβάλλον απόθεσής τους. Είναι σα να διαβάζεις ένα βιβλίο και κάθε σελίδα του, κάθε αρχαιολογικό στρώµα που αφαιρείς, να την καις πριν τη γυρίσεις για να πας στην επόµενη. Πρέπει λοιπόν να αποτυπώσεις όλες τις πληροφορίες που σου δίνει το βιβλίο της γης για να προχωρήσεις παρακάτω. Η ανασκαφή στα Ροδαφνίδια έχει συστηµατικό και εκπαιδευτικό χαρακτήρα. Το πολυσχιδές εγχείρηµα της έρευνας στην Παλαιολιθική Λέσβο υλοποιεί µια διεθνής επιστηµονική οµάδα εργασίας που αποτελείται από αρχαιολόγους, αρχαιοµέτρες, γεωλόγους, παλαιοντολόγους, τοπογράφους, και γεωγράφους. Στο πλάι των επιστηµόνων αυτών εκπαιδεύονται φοιτητές και φοιτήτριες αρχαιολογίας και γεωλογίας στο µάθηµα της ανασκαφής. 

Ο ενθουσιασµός, το όραµα για την ανάδειξη της αρχαιολογικής κληρονοµιάς και ο σεβασµός προς τους ανθρώπους και τον τόπο διαπνέει τη δραστηριότητά µας. Η ανασκαφή στα Ροδαφνίδια έχει την ιδιαιτερότητα ότι πραγµατοποιείται σε ιδιοκτησίες που δεν έχουν απαλλοτριωθεί. Αυτό πρακτικά σηµαίνει ότι σκάβουµε µόνο εκεί όπου οι ιδιοκτήτες επιθυµούν και µας επιτρέπουν να σκάψουµε. Τα τελευταία δέκα χρόνια στην αρχή κάθε ανασκαφικής περιόδου ανοίγουµε τα σκάµµατα, κάνουµε όλη την έρευνα, την αποτύπωση και πριν φύγουµε καταχώνουµε τους αρχαιολογικούς ορίζοντες και επιστρέφουµε τα κτήµατα στους ιδιοκτήτες όπως ακριβώς τα βρήκαµε. Ο ετήσιος κύκλος ζωής στα Ροδαφνίδια περιλαµβάνει δύο περίπου µήνες αρχαιολογικής δραστηριότητας και δέκα µήνες ελαιοκοµικής. 

Παράλληλα µε την εργασία πεδίου στο εργαστήριο της ανασκαφής γίνεται η επίπλευση των ιζηµάτων, το πλύσιµο, η διαλογή, η φωτογράφιση, η σχεδίαση και η τρισδιάστατη σάρωση των ευρηµάτων. Το εργαστήριό µας φιλοξενείται στο κλειστό δηµοτικό σχολείο του Λισβορίου και κυριολεκτικά στήνεται και ξεστήνεται κάθε χρόνο για τις ανάγκες της ανασκαφής.

Σκοπεύετε ή µάλλον επιβάλλεται να επεκτείνετε τις δραστηριότητές σας και σε άλλες περιοχές και σε άλλα χωριά, κοντινά ή µη, του Λισβορίου; 

Παράλληλα µε την ανασκαφή στα Ροδαφνίδια πραγµατοποιούµε επιφανειακή έρευνα σε µια µεγάλη περιοχή του Κόλπου της Καλλονής και της νότιας Λέσβου, από τα Βασιλικά µέχρι τα Βατερά, συµπεριλαµβανοµένου και του Πολιχνίτου.

Πώς χρηµατοδοτείται µια τόσο πολύχρονη και πολυπρόσωπη διαδικασία και ποια προβλήµατα έχετε ,αν έχετε, χρηµατοδότησης;

Αρωγοί στο πρόγραµµα είναι ιδρύµατα και φορείς του δηµοσίου, κοινωφελή ιδρύµατα, ιδιωτικές επιχειρήσεις και ιδιώτες. Η έρευνα διεξάγεται µε χρηµατοδότηση από το Πανεπιστήµιο Κρήτης, τη Γενική Γραµµατεία Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής του Υπουργείου Ναυτιλίας, τον ∆ήµο ∆υτικής Λέσβου, την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου, το Ίδρυµα Ιωάννου Φ. Κωστοπούλου και το Wenner-Gren Foundation for Anthropological Research. Χορηγοί στις µεταφορές είναι οι Aegean Airlines, η Hellenic Seaways, και η ANEK Lines/Blue Star Ferries.

Επιστηµονική και υλικοτεχνική υποστήριξη προσφέρει η Εφορεία Αρχαιοτήτων Λέσβου, ο έφορος δρ. Παύλος Τριανταφυλλίδης και το προσωπικό της. Πολύτιµη είναι η τεχνική συνδροµή και φιλοξενία που παρέχουν το Τοπικό Συµβούλιο Λισβορίου και ο πρόεδρός του κ. Θεόδωρος Χατζηπαναγιώτης, ο Πολιτιστικός Σύλλογος Λισβορίου «ο Θεόφιλος» και η πρόεδρός του κ. Μαρία Ντούσια, η Ιερά Μονή ∆αµανδρίου και ο ηγούµενος πατήρ Μιχαήλ, καθώς και οι κάτοικοι του Λισβορίου. Ο Στρατής Παττακός έχει επίσης δεσµευθεί και είναι αρωγός στην προσπάθεια να αγοράσουµε γη εξ ονόµατος του Ελληνικού ∆ηµοσίου, για να καταστεί δυνατό να προχωρήσει σε µεγαλύτερα βάθη η ανασκαφική έρευνα.

Η ερευνητική δραστηριότητα στη Λέσβο ξεκίνησε κατά την περίοδο της βαθιάς οικονοµικής κρίσης στη Ελλάδα. Στον απόηχο αυτής της κρίσης οι ανθρωπιστικές επιστήµες πληγώθηκαν, ιδιαιτέρως, λόγω της υποχρηµατοδότησης των πανεπιστηµιακών ιδρυµάτων. Χρειάστηκε να δουλέψουµε σκληρά, ώστε να πείσουµε για τη µοναδική αξία αυτού του νέου εγχειρήµατος για τα ελληνικά δεδοµένα και έχουµε πλέον την ικανοποίηση οι αρωγοί µας πείστηκαν να χρηµατοδοτήσουν την έρευνα. 

Έχετε βρει λίθινα εργαλεία. Γιατί δεν έχουν βρεθεί και υπολείµµατα οργανικών ουσιών. Μήπως βρίσκονται πιο βαθιά;

Η διατήρηση οργανικών κατάλοιπων εξαρτάται από τη χηµική σύσταση του εδάφους και τις συνθήκες απόθεσης. Στα Ροδαφνίδια οι αρχαιολογικοί ορίζοντες δηµιουργήθηκαν σε περιβάλλοντα υψηλής ενέργειας, είναι κοίτες ποταµών µε µεγάλους ογκόλιθους φερµένους µε τη δύναµη του νερού. Οι συνθήκες αυτές δεν ευνοούν τη διατήρηση υλικών όπως τα κόκκαλα ζώων ή ανθρώπων που είναι εύθραστα. 

Κα Γαλανίδου, η χώρα µας είναι γεµάτη µε  κάθε λογής αρχαιολογικούς  θησαυρούς. Τελικά, θα έχουµε κι εµείς άλλον ένα αρχαιολογικό χώρο, περιφραγµένο ή µη, όπου κάποιες πινακίδες θα ενηµερώνουν και κάποιοι χάρτες ή ταξιδιωτικά έγγραφα θα τον αναφέρουν αµυδρά; Όποτε ολοκληρωθεί η ανασκαφή, τι θα αποµείνει για τους ντόπιους, που µε τόση ζέση σάς περιέβαλλαν.

Πάντα υπήρχε στην ερευνητική µας ατζέντα η µετά-ανασκαφική φάση των Ροδαφνιδίων. Πάντα µας ενδιέφερε να αποδώσουµε στο ευρύ κοινό έναν σύγχρονο αρχαιολογικό προορισµό που θα βάλει την περιοχή σας στους τουριστικούς προορισµούς του νησιού και θα συµβάλλει στη βιώσιµη ανάπτυξή της. Τα τελευταία χρόνια εκπονείται µελέτη προστασίας και ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου σε συνεργασία µε τους αρµόδιους φορείς. Υπάρχει επίσης µια µεγάλη κοινωνική συµφωνία µε τους κατοίκους της περιοχής που προσδοκούν την ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου προς όφελος της τοπικής οικονοµίας. Η οµάδα του Πανεπιστηµίου Κρήτης θα τιµήσει τη δέσµευσή της.

∆ιαβάζουµε ότι ετοιµάζετε κάτι πολύ σηµαντικό για του χρόνου. Περί τίνος πρόκειται;

Ετοιµάζουµε δύο σηµαντικές δράσεις µε σκοπό τη διεθνοποίηση της έρευνας και τη διάχυση της γνώσης στο ειδικό και το ευρύ κοινό. Η πρώτη είναι ένα διεθνές συνέδριο µε ειδικούς προσκεκληµένους από όλο τον κόσµο. Θα πραγµατοποιηθεί στη Λέσβο τον Ιούνιο του 2022 για να παρουσιάσουµε τα αποτελέσµατα της δεκαετούς έρευνάς µας στη διεθνή αρχαιολογική κοινότητα. Η δεύτερη είναι µια έκθεση για τις απαρχές της γλυπτικής τέχνης που συνδιοργανώνει το Πανεπιστήµιο Κρήτης µε το µουσείο Μπενάκη το Φθινόπωρο του 2022. Εκεί για πρώτη φορά θα εκτεθούν ευρήµατα από τα Ροδαφνίδια σε συνδυασµό µε κορυφαία τέχνεργα σταθµούς από την παγκόσµια κληρονοµιά της Αχελαίας παράδοσης. 

Σας ευχαριστούµε πάρα πολύ.

∆ΙΕΥΚΡΙΝΗΣΕΙΣ ΟΡΟΛΟΓΙΩΝ

Ανθρωπίδες: Πρόγονοι των ανθρώπων

Αχελαία παράδοση: Πρόκειται για ενότητα τεχνικών κατασκευής λιθίνων εργαλείων που γεωγραφικά εκτείνεται από τη Νότια Αφρική µέχρι την Αγγλία και από την Ιβηρική Χερσόνησο µέχρι την Ανατολική Ασία. Εµφανίσθηκε πριν από 1.700.000 χρόνια και διήρκησε για 1.500.000 χρόνια

-----

* Ο Ιγνάτης Ψάνης είναι συντάκτης της εφημερίδας «Πολιχνιάτικος Λόγος» και Φιλόλογος.