Παναγιώτης Σκορδάς: Λεσβιακό Ημερολόγιο 2017 - Βιβλιοκριτική από την Έλσα Μυρογιάννη

Της ΕΛΣΑΣ ΜΥΡΟΓΙΑΝΝΗ

Για έβδομη συνεχή χρονιά ο καλός λέσβιος φιλόλογος και δημοσιογράφος Παναγιώτης Σκορδάς επιμελήθηκε και εξέδωσε το Λεσβιακό Ημερολόγιο, έναν καλαίσθητο τόμο 440 σελίδων με ποικιλία κειμένων και εικόνων που σχετίζονται με το όμορφο νησί της Λέσβου.

Όπως πάντα τα κείμενα ομαδοποιούνται σε ενότητες, οι οποίες για τον συγκεκριμένο τόμο είναι οι εξής: Εισαγωγικά, Χαιρετισμοί, Ημερολόγιο, Η Λέσβος της Νίκης Ελευθεριάδη, Πρώτη γραφή – Πρώτη ανάγνωση, Πρόσωπα, Ανθρωπολογία, Λαογραφία, Αφιέρωμα: Μνήμη Ευρυδίκης (Ρούρας) Σιφναίου, Αρχαία Ιστορία, Νεότερη Ιστορία, Αρχαιολογία, Λογοτεχνία – Γραμματολογία, Έπαινος Λέσβου, Η Λέσβος, οι άνθρωποι, ο χρόνος, οι ιστορίες τους: Συλλογές και Αρχεία, Πρόσωπα που σημάδεψαν τη χρονιά που πέρασε και, τέλος, Στο μεταίχμιο από το 2016 στο 2017. Ο τόμος ολοκληρώνεται με τα Βιογραφικά των συγγραφέων.

Όπως και στα προηγούμενα Ημερολόγια, τα κείμενα ποικίλουν και ως προς το είδος και ως προς την ποιότητα. Συνεκτικό τους στοιχείο, όπως αναφέρθηκε, είναι η Λέσβος. Κάποιες από τις ενότητες συμπίπτουν ως προς τον τίτλο με ενότητες προηγούμενων τόμων, σε άλλες πάλι ο επιμελητής ακολουθώντας την επικαιρότητα ή την νέα παραγωγή δίνει νέους κατάλληλους τίτλους, χωρίς να περιορίζεται σε στενά όρια, πράγμα που δίνει φρεσκάδα σε κάθε τόμο.

Ήδη στην εισαγωγή που γράφει ο επιμελητής του τόμου χρησιμοποιεί σαν μότο μία ρήση του Μπαράκ Ομπάμα από την επίσκεψή του στην Αθήνα τον Νοέμβρη του 2016, σύμφωνα με την οποία ο τίτλος του πολίτη είναι ανώτερος και από αυτόν του πρωθυπουργού. Μας παρέχει έτσι το κλειδί για να ερμηνεύσουμε την ενέργεια και τον κόπο που επενδύει κάθε χρόνο ο Παναγιώτης Σκορδάς στην έκδοση του Ημερολογίου, αφού ο κάθε πολίτης έμπρακτα θα πρέπει να αποδεικνύει την κατοχή αυτού του τίτλου τιμής, τόσο επιθυμητού για την εποχή μας.

Η παρουσίαση που ακολουθεί είναι επιλεκτική για ευνόητους λόγους και τα κριτήρια είναι αναγκαστικά υποκειμενικά.

Στο πρώτο από τα κυρίως κείμενα μας αποκαλύπτεται η Λέσβος της «ναΐφ» ζωγράφου Νίκης Ελευθεριάδη μέσα από 34 ζωγραφικά έργα που κοσμούν το Ημερολόγιο. Μορφές, συνήθως γυναικείες, ακινητοποιημένες στο χρόνο, τοπία με σπίτια, δέντρα, πουλιά και ανθρώπους, γραφικές σκηνές γάμου, απεικονίσεις της Πέτρας, όπου γεννήθηκε η ζωγράφος, μας ταξιδεύουν σήμερα νοσταλγικά σε ένα «αδιατάρακτο, εξιδανικευμένο παρελθόν εμποτισμένο με προσωπικές μνήμες», όπως γράφει η Μαρία Μόσχου. Όλη αυτή η ήρεμη, ευγενική ατμόσφαιρα, ωστόσο, υπονομεύεται από την ίδια τη ζωγράφο στο κείμενο που προηγείται των έργων της. «Τώρα η καθημερινότητα με συνθλίβει. Και εκπλήσσομαι. Ο κόσμος καίγεται κι εγώ φτιάχνω ήρεμα ειδυλλιακά τοπία και γυναίκες άλλων καιρών, αντί να πάρω ένα κουτί κόκκινη και μαύρη μπογιά και να τα εκσφενδονίσω πάνω στο σπίτι μου, στο Ατελιέ μου και πάνω στην καθώς πρέπει βολεμένη ζωή μου».

Στην ενότητα Πρόσωπα παρουσιάζονται ο νομικός και διανοούμενος Ιωάννης Λαδάς, ο Αγιασιώτης αυτοκρατορικός γιατρός Γιανίκος Καβιάδης, ο πολιτικός Νικόλαος Μαλιάκας και ο δημοσιογράφος Ορφέας Οικονομίδης, ο δάσκαλος Δημήτρης Αποστολέλλης και ο νομικός αλλά και ερασιτέχνης ηθοποιός Βαγγέλης Μητρέλιας. Μαζί με τις ζωές σκιαγραφούνται και οι εποχές με πληροφορίες πολιτικού και κοινωνικού χαρακτήρα ενώ ασπρόμαυρες φωτογραφίες εμπλουτίζουν τα κείμενα.

Στην ενότητα Λαογραφία ο Γιάννης Καρατζάς, σε ένα καλογραμμένο κείμενο με ορολογία από το τοπικό ιδίωμα, ασχολείται με τη λαϊκή παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Λέσβου, συγκεκριμένα με τα «άσημα και ταπεινά» ντάμια, δηλ. αγροτόσπιτα, με σκοπό, όπως δηλώνει, να τα διασώσει από τη λήθη. Ο Παναγιώτης Κουτσκούδης μας δίνει πληροφορίες για την οικογένεια Χατζηγιάννη και για την ενασχόλησή της επί σειρά γενεών με την κεραμική, ενώ ο Αλέκος Κιουρέλλης περιγράφει διεξοδικά τις Μυτιληνιές μταριές, εξαρτήματα από το καπίστρι των υποζυγίων, αναφέροντας και τα εργαλεία κατασκευής και εξηγώντας τη λειτουργικότητα του κάθε εξαρτήματος.

Στο Αφιέρωμα μνημονεύεται η Ευρυδίκη Σιφναίου (1957-2015), Διευθύντρια Ερευνών στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του ΕΙΕ και ιδρυτικό μέλος της Πολιτιστικής Εταιρείας Αρχιπέλαγος. Ωραίο, μεστό και συγκινητικό το κείμενο του Μάνου Ευστρατιάδη με τίτλο Η Ρούρα που αγαπήσαμε. Ο Βασίλης Κολώνας αναφέρεται στη γνωριμία του με την Ευρυδίκη Σιφναίου και τη συνεργασία τους σε ένα πρότζεκτ σχετικά με την εικονογραφία της Μυτιλήνης και τις αμφίδρομες σχέσεις που είχε αναπτύξει η πόλη με άλλες πόλεις-λιμάνια της περιόδου των Οθωμανικών μεταρρυθμίσεων. Το κείμενό του στολίζεται με ωραίες ασπρόμαυρες φωτογραφίες από εξαιρετικά κτήρια της Μυτιλήνης.

Η Τασούλα Καραγεωργίου, στην ενότητα Αρχαία Ιστορία, φέρνει στο προσκήνιο την Ελλανίδα και τη Λάμαξι, δύο γυναίκες του 5^ου αι. π.Χ. , οι οποίες αναφέρονται σε επίγραμμα της Παλατινής Ανθολογίας της εποχής του Ιουστινιανού, που έπεσαν στη θάλασσα για να γλυτώσουν από τις άσεμνες επιθυμίες των Αθηναίων στη διάρκεια του πελοποννησιακού πολέμου, σώζοντας έτσι τη δική τους τιμή και την τιμή των συζύγων τους.

Στην ενότητα Νεότερη Ιστορία, ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον δείγμα μικροϊστορίας είναι το κείμενο του Αριστείδη Κυριαζή για τον Ιερομόναχο Ευγένιο Ι. Πανακάκη, Κρητικό Μακεδονομάχο και Λεσβιομάχο οπλαρχηγό, με αποκαλυπτικές πτυχές της ιστορίας της απελευθέρωσης της Λέσβου το 1912. Εξίσου ενδιαφέρον, αλλά και καταθλιπτικό, είναι και το κείμενο τοπικής ιστορίας της Ελπινίκης Ταστάνη με τίτλο «‘Το ούρλιασμα της πείνας…’: Οι συνέπειες της οικονομικής κρίσης του Μεσοπολέμου στη Λέσβο», το οποίο προκαλεί σκέψεις και γύρω από την επικαιρότητα. Η ενότητα κλείνει με σελίδες ημερολογίου ενός νεαρού Μυτιληνιού, όπου περιγράφονται οι πρώτες ημέρες της απελευθέρωσης του νησιού από τους Γερμανούς.

Στην ενότητα Αρχαιολογία γίνεται παρουσίαση ενός Νυμφαίου στη Μήθυμνα, καθώς και δώδεκα πήλινων ειδωλίων ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων από τη νεκρόπολη στην οδό Κυδωνιών της Μυτιλήνης.

Στην ενότητα Λογοτεχνία – Γραμματολογία παρουσιάζεται το φιλολογικό έργο του Δημητρίου Γρηγ. Βερναρδάκη από τον γιο του, Παναγιώτη Βερναρδάκη, εις μνήμην του, λόγω της συμπλήρωσης, το έτος 2013, 40 χρόνων από τον θάνατό του.  Πληροφορούμαστε μεταξύ άλλων ότι ο Δημήτριος Βερναρδάκης εξέδωσε το 1950, μαζί με τον Παναγιώτη Σαμαρά, το Λεσβιακό Ημερολόγιο. Παρατίθεται κατόπιν κείμενο με τίτλο «Γνωρίσματα της ποιητικής τέχνης του Έκτορα Κακναβάτου» το οποίο είχε εκφωνήσει ο Γιάννης Κωνσταντέλλης τον Οκτώβριο του 1999 σε τιμητική εκδήλωση για τον ποιητή. Οι Αναστάσιος Καλαμάτας και Μαρία Ζαφειρίου αναφέρονται στον «άοκνο ερευνητή» Γιώργο Βαλέτα, ο οποίος διέσωσε επανεκδίδοντας σημαντικά έργα της Τουρκοκρατίας και λογοτεχνικά των 19^ου και 20^ου αιώνα, εστιάζοντας στην Ελληνική Νομαρχία Ανωνύμου του Έλληνος και στο Βιβλιάριον Καλούμενον Πίστις του Νεκτάριου Τέρπου. Πολύ ενδιαφέρον το κείμενο για τη γνωστή συγγραφέα και πρώτη γυναίκα επαγγελματία δημοσιογράφο της Μυτιλήνης Πέπη Δαράκη, στο οποίο ο Αριστείδης Καλάργαλης υποδεικνύει κάποια πρώιμα δημοσιεύματά της την εποχή του μεσοπολέμου στην εφημερίδα Ταχυδρόμος που εξέδιδε ο Στράτης Μυριβήλης. Μετά τη Συμβολή στη Λεσβιακή βιβλιογραφία από τον επιμελητή του τόμου, ακολουθεί το κείμενο της Βασιλικής Κουρβανιού «Ταξιδιωτική λογοτεχνία. Τρεις λέσβιοι ταξιδιωτικοί συγγραφείς». Η συγγραφέας αφού αναφέρεται συνοπτικά στο πεντάτομο έργο της Αννίτας Παναρέτου «Ελληνική ταξιδιωτική λογοτεχνία», παρουσιάζει, σχολιάζοντας σύντομα, ταξιδιωτικά κείμενα τριών λέσβιων συγγραφέων, των Ηλία Βενέζη, Ασημάκη Πανσέληνου και Στράτη Μυριβήλη.  Η ενότητα κλείνει με το ευφρόσυνο κείμενο του Δημήτρη Κόκορη «Χρήσεις οινοπνευματωδών ποτών (και ιδίως του ούζου) στη νεοελληνική λογοτεχνία», στο οποίο, αφού ετυμολογείται η λέξη «ούζο», γίνεται μια εύστοχη περιδιάβαση σε λογοτεχνικά κείμενα του 19^ου και 20^ου αιώνα με σχετική θεματολογία.

Στην ενότητα Έπαινος Λέσβου, το εξαιρετικό και με πυκνά νοήματα κείμενο της Αθηνάς Δημοπούλου αναφέρεται σε ενδιαφέροντα νομικά κείμενα επιγραφών της ρωμαϊκής κυρίως εποχής, μέσα από τα οποία ανασυντίθεται η ζωή στο νησί σε θεσμικό και πολιτειακό επίπεδο, έχοντας ως τίτλο τον χαρακτηρισμό του Στράβωνα «Λέσβος νήσος λόγου αξία πλείστου…» Στο κείμενο «Λέσβος, μια εντυπωσιακή συμμαχία των Αισθήσεων με τον Λόγο», ο Πάνος Θεοδωρίδης με το γνωστό συνειρμικό και παιγνιώδες λογοτεχνικό ύφος του συνθέτει τον έπαινο όχι μόνο της φυσικής ομορφιάς και της ιστορίας του νησιού, αλλά και των ανθρώπων της που «ξέρουν από τέχνες και επιστήμες, από λέξεις και εικόνες, από φιλία και αξιοσύνη».

Στην ενότητα που ακολουθεί Η Λέσβος, οι άνθρωποι, ο χρόνος, οι ιστορίες τους, ο Μιχάλης Δελής αναφέρεται στο πατέρα του και συλλέκτη παλαιών ραδιοφώνων Γιάννη Δελή και η Πελαγία Μαμουλέλλη  αναφέρεται στον εορτασμό των Χριστουγέννων στα παιδικά της χρόνια. Τέλος παρατίθενται φωτογραφίες από κτίρια, εκδηλώσεις, αφίσες και αντικείμενα που προέρχονται από τα αρχεία διαφόρων συλλεκτών.

Στην τελευταία ενότητα προβάλλονται Πρόσωπα που σημάδεψαν τη χρονιά που πέρασε. Ο Κυριάκος Παπαδόπουλος, κυβερνήτης σκάφους στις Λιμενικές Αρχές της Λέσβου, με το συγκινητικό κείμενό του «Είναι πάνω από όλα άνθρωποι…» εξηγεί γιατί σκοπός της ζωής του έγινε το να διασώζει πρόσφυγες. Ο Νίκος Ζούρος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου και Πρόεδρος του Παγκόσμιου Δικτύου Γεωπάρκων UNESCO, στο κείμενό του «Αναδεικνύοντας τη μοναδικότητα της Λέσβου» εξηγεί πώς ξεκίνησε και εξελίχθηκε επιτυχώς η ιδέα της δημιουργίας γεωπάρκου στη Λέσβο με στόχο την ανάδειξη σε διεθνές επίπεδο του «Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου». Ο Τάκης Χατζηαναγνώστου, στο κείμενό του «80 χρόνια στα γράμματα» ανατρέχει στην πρωτοβουλία του φιλολόγου του, ο οποίος αποθησαύριζε τα καλύτερα λογοτεχνικά κείμενα των μαθητών του σε ένα τετράδιο, προκαλώντας έτσι κλίμα λογοτεχνικής παραγωγής και ευγενούς άμιλλας.

Το Λεσβιακό Ημερολόγιο περιέχει, όπως αναφέρθηκε, ποικιλία των κειμένων ως προς το είδος, το ύφος, την έκταση και την ποιότητα. Αλλά η ποικιλία αυτή μετατρέπεται από μειονέκτημα σε πλεονέκτημα. Όπως ένα ψηφιδωτό περιλαμβάνει πολύχρωμες ψηφίδες, απαραίτητες  ωστόσο για τη σύνθεση ενός θέματος, ή όπως σε ένα παζλ είναι απαραίτητα όλα τα μικρά κομμάτια για να έχουμε τη συνολική εικόνα, έτσι και τα κείμενα στα ημερολόγια συμπληρώνουν μια εικόνα της ιστορίας της Λέσβου στο χώρο και τον χρόνο. Περιμένουμε λοιπόν με ενδιαφέρον τον επόμενο τόμο που είναι σίγουρο ότι θα μας χαρίσει ακόμη κάποια ενδιαφέροντα κομμάτια του παζλ.

Θεσσαλονίκη, Ιούλιος 2017

Έλσα Μυρογιάννη, φιλόλογος