Η συμβολιστική της μισαλοδοξίας και η δυστυχία των πολλών

Γράφει:  Γιώργος Τυρίκος-Εργάς

Η ρητορική της μισαλλοδοξίας

 «Γύφτοι», Τούρκοι και ο μύθος του αιωνίως αθώου Έλληνα.

            Από το παράθυρο της σοφίτας μου ακούγεται ρυθμικά η σφυρίχτρα του γυμναστή. Τα παιδιά στα σχολεία χάνουν ώρες για να μάθουν να βηματίζουν σαν στρατιωτάκια Υπό τον ήχο εμβατηρίων που άλλοτε χρησιμοποιούσε η Βέρμαχτ και με τελετουργικό που αναπτύχθηκε στα επιτελεία φασιστοειδών, τα δικά μας παιδιά, μοναδικά στην Ευρώπη, οι δικές μας μικρές ψυχές, στοιχημένες και αλύγιστες βηματίζουν σαν σκληροί στρατιώτες χαιρετώντας σε κάποια στιγμή δεσποτάδες, στρατιωτικούς, πολιτικούς τάχα για να γιορτάσουν την αυτοθυσία όσων πολέμησαν για ετούτο τον τόπο. Η μιλιταριστική φαντασίωση συνεχίζεται ενώπιον μου σαν σε ημερήσιο εφιάλτη. Ενώ ο γυμναστής ξελαρυγγιάζεται ένα-δύο, εν-δυο πάνω από την Καλλονή πετάει ένα C-130 κάνοντας κύκλους και ρίχνοντας κατά εξάδες αλεξιπτωτιστές κάπου εκεί στα μακρινά χωράφια των αλυκών, στα πλαίσια κάποιας άσκησης. Στα πέριξ, παρόλο που οι Χρυσαυγίτες πάλι μπήκαν στο αυγό, η κοινωνία δείχνει τελικά πως εκείνη θα τους εκκολάψει ξανά. Οργιάζουν οι προκαταλήψεις για τους “Γύφτους” στη Λέσβο και τα στερεότυπα για τον Κακό Τούρκο ανασκαλεύονται και πάλι με αφορμή κάποια έρευνα που ίσως γίνει εκεί κοντά στην Κάλυμνο. Σε όλη τη χώρα η ακραία, ρατσιστική, πολεμοχαρής σκέψη είναι βαθιά ριζωμένη και ακόμα, καθώς φαίνεται, "σπάει" σε νέα παρακλάδια. Προκαταλήψεις και στερεότυπα αιώνων επικαιροποιούνται εκ νέου. Και η ρητορική της μισαλλοδοξίας δείχνει να βρίσκει ξανά πρόσφορο έδαφος.

            Να θυμίσω την αιωνόβια απαντοχή μερικών συμβόλων, αυτός είναι σκοπός μου σε αυτό το σύντομο άρθρο. Την απαντοχή αλλά και την χρήση τους. Πρώτα ο κακός “Γύφτος”, “Ατσίγγανος”. Ο νομαδικός αυτός λαός που διώκεται συστηματικά από τον 17ο αιώνα με κορύφωση την εξόντωσή του σε μονάδες μαζικής εκκαθάρισης του Χίτλερ. Για τους Έλληνες, στο μυθικό υπόβαθρο, ο “Γύφτος” δαιμονοποιείται. Κάνει αντί για τέσσερα πέντε καρφιά για τον Χριστό, όπως λέει στο μοιρολόγι της Μ.Πέμπτης, από χαιρεκακία και μόνο το πέμπτο να καρφωθεί στην καρδιά του. Η Παναγία του λέει "κόφτες (φύγε) μωρέ ατσίγγανε, καταραμένος να 'σαι". Καταραμένος παραμένει στο συλλογικό υποσυνείδητο αλλά και βολικά εκμεταλλεύσιμος ανάλογα με τις ανάγκες μας. Κάνει όλες τις βρωμοδουλειές, αδειάζει βόθρους, αναλαμβάνει τα απομαζώματα, κάνει τον διακινητή παράνομων ουσιών με προστάτες Έλληνες “αφεντικά” της νύχτας. Περιπτώσεις καλά παραδομένες στη βιβλιογραφία ειδικά από τα χρόνια του μεταπολέμου. Έπειτα προβάλλεται από ορισμένους κύκλους ως ανίερος και σεξουαλικά προσβάσιμος (στο λαϊκό τραγούδι η “τσιγγάνα” παρουσιάζεται πονηρή, μάγισσα αλλά και ανοιχτή σε σεξουαλικές προτάσεις) αλλά και μερικές φορές  ωραιοποιημένα, ρομαντικά ως περιπλανώμενος ήρωας (ενδεικτικός ο στίχος του Παλαμά, “γύφτισσα τον εβύζαξε γι΄αυτό έχει φτερά” που αργότερα μελοποιήθηκε και άλλαξε πλαίσιο). Οι Ρομά είναι ξένοι και τους θέλουμε να παραμείνουν ξένοι, αναλόγως, ως φτηνοί υπηρέτες, τέρατα, αποδιοπομπαίοι ή αντικείμενα των κάθε είδους παρορμήσεών μας,  αγαθών και μη. Ασχολούμαστε μαζί τους όσο μας εξυπηρετούν και βέβαια, για να προβάλουμε πάνω στον άγνωστο για εμάς πολιτισμό τους τις δικές μας προεκτάσεις.

            Όσο για τον Κακό Τούρκο, τι να πω...Μεγαλώσαμε με αυτά τα σύμβολα και επιμένουμε να μεγαλώσουν κι άλλες γενιές μαζί τους. Όποτε μας βολεύει τους αποκαλούμε εχθρούς την ίδια στιγμή που σχεδόν ηδονικά απολαμβάνουμε την ετερότητά τους μέσα από τούρκικα σήριαλ υψηλής τηλεθέασης. Την ίδια στιγμή που μακαρίζουμε την έλευσή τους ως τουρίστες προβάλλοντας την ως “αντίδοτο” στην δική μας οικονομική κρίση. Όπως και με τους Ρομά, έτσι και τους Τούρκους: τους χρησιμοποιούμε συμβολικά και πρακτικά ανάλογα με τις ανάγκες μας. Ξέρουμε ίσως, πως με τον Χασάν και τον Αχμέτ δεν έχουμε να χωρίσουμε κάτι, όμως "τι θα γίνει αν επιτεθούν;" Κάποτε έλαβα μια επιστολή από άτομο τα στοιχεία του οποίου δεν μου επιτρέπει να δημοσιεύσω. Μου εξηγούσε τι συνέβη στην Μυτιλήνη, πως τερματίστηκε υπόθεση εσωτερικών διαταραχών στο νησί όταν ως δια μαγείας η κυβέρνηση ανακοίνωσε πως “εμφανίστηκαν τουρκικές κορβέτες στα βόρεια της Λέσβου”. Έμαθαν οι Τούρκοι πως οι Μυτιληνιοί είχαν σηκώσει μπαϊράκι εναντίον των αποφάσεων της Αθήνας και ήρθαν να πάρουν το νησί! Η τραγωδία της Κύπρου ήταν πρόσφατη και ο κόσμος άρπαξε το δόλωμα. Ο επιστολογράφος μου, σε σημαντική  θέση εκείνη την εποχή δεν έβλεπε στα ραντάρ ούτε μια τουρκική ψαρόβαρκα. Χρειαζόμαστε, δυστυχώς, τέτοιες μαρτυρίες για να αποδείξουμε το πασιφανές : αν δώσει κανείς σε κάποιον ένα κόκκαλο πάνω εκεί να βγάλει τη λύσσα του, την πίκρα του, τους φόβους του, μπορεί και να γλιτώσει ο ίδιος από την τιμωρία που αξίζει. “Και τι θα γίνει αν πράγματι επιτεθούν”, είπε ένας φίλος μου “θα τους αφήσω να πάρουν την πατρίδα μου;”. Όχι βέβαια γιατί είσαι “παλικάρι με φιλότιμο” και αυτό το ξέρουν αυτοί που εκμεταλλεύονται. Θα πέσεις και σκοτωθείς με τον Χασάν, φούρναρη από την Άγκυρα, τον Αχμέτ, δάσκαλο από τη Σμύρνη. Θα σκοτώσεις και θα σκοτωθείς με ανθρώπους που δεν έχετε να χωρίσετε στην ουσία τίποτα. Ποιανού όμως πόλεμο θα έχεις πολεμήσει; Ποιανού την ειρήνη δεν θα έχεις απολαύσει; Σε έχουν πείσει για την “ανάγκη” της ιστορίας. Μια ιστορία που ποτέ δεν μπήκες στον κόπο να μελετήσεις μόνος σου και που δεν θα σε αφήσουν να μελετήσεις, δεν θα στη διδάξουν στο σχολείο γιατί θα καταλάβεις για ποιανού τις “ανάγκες” θα πας να σκοτωθείς θέλοντας και μη !

            Πάνω σε αυτές τις ανησυχίες και σε αυτές τις βεβαιότητες πατούν ορισμένοι και κάνουν σίγουροι τα σχέδιά τους, σίγουροι με την νομοτέλεια των αντιδράσεων που θα αντιμετωπίσουν.  Για αυτούς τους ορισμένους θα ήθελα να μιλήσω. Εκείνοι που λένε πως πιστεύουν σε Θεό αλλά είναι βαθιά άπιστοι, εκείνοι που λένε πως πιστεύουν σε πατρίδα και οικογένεια αλλά είναι βαθιά εγωιστές, εκείνοι που λένε πως προασπίζονται τα δικαιώματα του ανθρώπου μα στην ουσία κοιτούν να ενισχύσουν τα δικά τους δικαιώματα. Σε κάθε εποχή θέλοντας να διατηρήσουν την ισχύ τους, προβάλλουν την κυρίαρχη ιδεολογία τους με κάθε μέσο και προσπαθούν να την επιβάλλουν τάχα για την συνοχή και το καλό όλων...  Μιλάμε για μια συγκεκριμένη ελίτ; Ελίτ δεν είναι μόνο ο μεγιστάνας και η πολυεθνική. Ας μου επιτραπεί να επεκτείνω τον όρο. Ελίτ σε ένα χωριό είναι ο παπάς και ο μεγαλέμπορος, ελίτ σε ένα σχολικό συγκρότημα είναι ο δάσκαλος, σ' ένα στρατόπεδο, ο διοικητής σε μια μιντιοκρατούμενη κοινωνία, ο δημοσιογράφος. Δεν στοχοποιώ καμιά από τις κοινωνικές ομάδες που ανάφερα : ελίτ μεταξύ των ξυπόλητων μπορεί να είναι αυτός που απλά έχει ένα παπούτσι. Ελίτ μπορεί να είναι αυτός που δεν έχει τίποτα αλλά επιθυμεί πράγματα για τον εαυτό του εις βάρος των άλλων. Ελίτ, και αυτό είναι το τρομακτικό, μπορεί να είναι ο καθένας μας στον δικό του κύκλο όταν ασκούμε εξουσία σε κάθε της μορφή. Δεν θα δείξω το τέρας που αν του κόψουμε το κεφάλι όλα θα γίνουν καλά και άγια. Δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα. Το “τέρας”, οι “ορισμένοι”, η ελίτ, είμαστε όλοι μας σε συγκεκριμένες περιστάσεις της ζωής. Αναδυόμενα, αθροιστικά και πολλαπλασιαζόμενα, όλοι μας.

            Σε μια Ελλάδα  τυραννισμένη οικονομικά και κοινωνικά, η κενολογία του μίσους, η οπισθοδρομική σκέψη και αναπαράσταση που ωφελεί τα πρόσωπα και σκλαβώνει πνευματικά το σύνολο, θεριεύει. Και θεριεύει γιατί όπως πάντοτε, προσφέρει  ένα βολικό σύστημα κοσμοθεωρίας με γνώριμα σύμβολα τα οποία όλοι εύκολα μπορούν να κατανοήσουν και να χρησιμοποιήσουν δίχως (αλίμονο, δύσκολο) να ξοδέψουν φαιά ουσία. Το μίσος πάντοτε δείχνει ένοχο τον άλλο. Η συμβολική του μίσους αποτελούσε πάντοτε αγαπημένη μας επιλογή. Στο μίσος είμαστε καλοί ρήτορες. Και αφού άλλοι είναι ένοχοι δεν υπάρχει ιδιαίτερος λόγος να ερευνήσουμε για τα δικά μας λάθη. Φτάνει να τους μισούμε και φτάνει με την πρώτη ευκαιρία να τους αφανίσουμε και ως δια μαγείας θα λυθεί κάθε πρόβλημα. Μέσα σε αυτό το σύστημα ερμηνείας της πραγματικότητας, σαν σε λήθη, διασφαλίζουμε το απυρόβλητο και μπορούμε να δικαιολογήσουμε την δυστυχία της ύπαρξής μας δίχως καμιά ουσιαστική εσωτερική ανάγκη για καινοτόμο  προσωπική και κοινωνική αλλαγή. Με συμμετρική ακρίβεια, ο καθένας από εμάς στον μικρό του κύκλο προβάλλει παρόμοιες μικρο-μυθολογίες χρησιμοποιώντας τα παραπάνω σύμβολα σε χίλιες αποχρώσεις και εντάσεις, για προσωπικό του όφελος.

            Τα ψέματα όμως δεν μπορούν να αποτελέσουν συνεκτικό ιστό μιας λειτουργικής κοινωνίας ούτε τα εκατομμύρια φουσκωμένα “εγώ” θα το μπορέσουν ποτέ. Τι είχε πει ο Μακρυγιάννης για το “εμείς;” Μήπως να δουλέψουμε προς αυτήν την κατεύθυνση; Ερώτημα-πρόταγμα που υφίσταται αιώνες τώρα, μάλλον αναπάντητο. Όσο φταίνε “οι άλλοι” για το δικό μας κατάντημα και όχι εμείς, όσο το πρόβλημα το μεταθέτουμε συμβολικά και πρακτικά σε έναν άπιαστο, θολό, φευγαλέο κόσμο, τόσο εκείνο θα επιμένει. Θα πρέπει κάποτε να αναμετρηθούμε με τα σύμβολα που μας έφεραν ως εδώ αλλά που δεν μπορούν να μας πάνε παρακάτω. Ίσως αυτό που προτείνω να αντίκειται στις ίδιες τις επιταγές της φύσης και της εξέλιξης που θέλει ίσως (ή μήπως έτσι λέμε εμείς;) τον ισχυρότερο να επιβιώνει και το εγωιστικό γονίδιο να παίζει πρωτεύοντα ρόλο. Όμως πιστεύω, ακόμα κι αν όντως έτσι είναι η “φύση μας”, πως μια από τις πιθανές πορείες για το ανθρώπινο είδος είναι αυτή που θα μας εξυψώσει πάνω από το ζώο το οποίο είμαστε. Αυτό άλλωστε δεν ήταν πάντα το στοίχημα του ανθρώπινου πολιτισμού;

Για όποιον επιθυμεί να ανιχνεύσει τις διαδρομές της σκέψης αλλά και των όρων όπως αναπτύσσονται στο άρθρο παραπέμπω σε μια βασική βιβλιογραφία :

Abrahams R. D.

            1986. Complicity and Imitation in Story-telling : A Pragmatic Folkorist’s Perspective. Cultural Anthropology 1.

Bourdieu P.

            1991. Language and Symbolic Power. Cambridge : Harvard University Press.

Candau J.

            2005.   Anthropologie de la Mémoire, Armand Colin, Paris.

Connerton P.

            1989. How Societies Remember. Cambridge : C.U.P.

Diamond J.

            2005.   Κατάρρευση, πως οι κοινωνίες επιλέγουν να αποτύχουν ή να επιτύχουν. Αθήνα:  Κάτοπτρο.

Herzfeld M.

            1986. Ours Once More. Folklore, Ideology and the Making of Modern Greece. New York : Pella.

Liegeois J.P.

            1994. Roma, Tsiganes, Voyageurs. Strasbourg: Conseil De l'Europe.

Αλεξάκης Ε., Βραχιονίδου Μ., Οικονόμου Α. (επιμ.)

            2008. Ανθρωπολογία και Συμβολισμός στην Ελλάδα. Αθήνα: Ελληνική Εταιρία Εθνολογίας.

Maestripieri D.

            2013 (Τομαράς Δ. μτφρ.) Παιχνίδια που παίζουν τα Πρωτεύοντα. Αθήνα: Κάτοπτρο

Sutton E. D.

            1998. Memories Cast in Stone. The Relevance of the Past in Everyday Life. Oxford : Berg.

Λαμπρίδης Ε.Α.

            2004. Στερεότυπο, Προκατάληψη, Κοινωνική Ταυτότητα. Μελετώντας τις δυναμικές της κοινωνικής αναπαράστασης για τους τσιγγάνους. Αθήνα: Gutenberg.

Ράμφος Σ.

            2010. Το Αδιανόητο Τίποτα. Φιλοκαλικά Ριζώματα του Νεοελληνικού Μηδενισμού. Δοκίμιο Φιλοσοφικής Ανθρωπολογίας.  Αθήνα : Αρμός.

            2011. Η Λογική της Παράνοιας. Αθήνα : Αρμός.