Καρναβάλι: μια διαρκής επανάσταση ή επανάσταση μέσα στην επανάσταση
Γράφει ο Παναγιώτης Μιχ. Κουτσκουδής
Την εμπειρική γνώση της καρναβαλικής γλώσσας την έχουμε όλοι. Γιατί όλοι ξέρουμε πως το καρναβάλι είναι η γιορτή που συνταιριάζει τα αταίριαστα, συνδέει τα αντίθετα και αναποδογυρίζει τα πάντα. Ας θυμηθούμε τις πιο κοινόχρηστες και αρχαιότερες εμφανίσεις: τους ανθρώπους που φορούν τα ρούχα τους ανάποδα, τους άντρες που ντύνονται γυναίκες, τις γυναίκες που ντύνονται άντρες, τους ζητιάνους που παριστάνουν τους βασιλιάδες…
Όπως γράφει ο Γιάννης Κιουρτσάκης, το καρναβάλι λέει στους ανθρώπους ότι το «πάνω» κινδυνεύει συνεχώς να νεκρωθεί και πάντως δεν μπορεί ν’ αναπτυχθεί ούτε τελικά να υπάρξει, αν δεν αναβαπτίζεται περιοδικά στο «κάτω», που είναι η πρωταρχική πηγή του, για να αντλεί απ’ αυτό καινούργιο σφρίγος και καινούργιο νόημα. Και μπορούμε να δώσουμε στους όρους «πάνω» και «κάτω» τις πιο ποικίλες, αλλά εξίσου υπαρκτές σημασίες: ότι το πνεύμα μας δεν μπορεί να ζήσει χωρίς το σώμα που το τρέφει, ότι ο πολιτισμός μας δεν μπορεί να μην καταστραφεί, αν αποκόψει τις ρίζες του από τη φύση που τον γέννησε, ότι η εξουσία δεν μπορεί να αποκοπεί ατιμώρητα από το λαό που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τη θεμελιώνει.
Κι επειδή στο καρναβάλι όλοι γίνονται ‘τρελοί’, αυτό σημαίνει ακόμα πως ο λαός κατορθώνει έτσι να πει στην εξουσία, χάρη στην ασυλία της γιορτής, τη δική του αλήθεια: να επισημάνει τα στραβά, να καταγγείλει το άδικο, να σατιρίσει την εξουσία, να ελέγξει τους δυνατούς όσο ψηλά κι αν βρίσκονται, να κρίνει και να επικρίνει, να διορθώσει το κοινωνικό «πάνω»! Αυτό μας δείχνει χειροπιαστά ότι η εξουσία – κάθε εξουσία – φθείρεται και άρα πρέπει κάποτε να πέσει, να καθαιρεθεί, να παραχωρήσει τη θέση της σε κάποια άλλη. Όπως ο χειμώνας παραχωρεί τη θέση του στην άνοιξη, ο παλιός χρόνος στον καινούργιο, η γέννηση στο γάμο, ο γάμος στο θάνατο, ο θάνατος σε μια νέα γέννηση. Ή όπως κάθε συμβατική φρονιμάδα της καθημερινότητας καταργείται από την τρέλα της γιορτής κι αυτή πάλι από την επιστροφή της καθεστηκυίας τάξης, όταν ο βασιλιάς Καρνάβαλος ανατρέπεται από τη βασίλισσα Σαρακοστή. Ό,τι ενθρονίζεται, πρέπει να εκθρονιστεί. Αυτό είναι το μήνυμα του καρναβαλιού. Μήνυμα όχι στενά πολιτικό, αλλά οντολογικό και καθαρτήριο, γιατί διατυπώνει την ίδια τη λειτουργία της ζωής, που δεν είναι άλλο από την αλλαγή, την ακατάπαυστη ανανέωση της ουσίας της, των μορφών της, των αξιών της. Τα πάντα είναι σχετικά. Αυτή η ιδέα της καθολικής σχετικότητας συνοψίζει τη βαθύτερη σοφία της καρναβαλικής τρέλας.
Τι είναι το καρναβάλι; Η στιγμιαία και συμβολική ανατροπή των καθιερωμένων. Όπως το καρναβάλι, έτσι και η επανάσταση, οριοθετεί το τέλος της παλιάς εποχής και το ξεκίνημα μιας νέας, όπως εκείνο έτσι κι αυτή φέρνει το «κάτω» στη θέση του «πάνω», το λαό στη θέση της εξουσίας. Όπως εκείνο έτσι κι αυτή αναποδογυρίζει την καθεστηκυία τάξη πασχίζοντας να την εξαφανίσει εντελώς και να φέρει στη θέση της μιαν άλλη τάξη πιο αρμονική, πιο δίκαιη. Ποια είναι η διαφορά; Ότι εκείνο που είναι μόνο προσωρινό στο καρναβάλι η επανάσταση αγωνίζεται να το κάνει μόνιμο. Γι’ αυτό καταργεί στ’ αλήθεια όλους τους παλιούς νόμους και παλεύει πραγματικά με αιματηρούς αγώνες και θυσίες ν’ αλλάξει τον κόσμο. Το καρναβάλι δεν είναι παρά μόνο μια επανάσταση που γίνεται στ’ αστεία.
Κι όμως, αυτή η ψευτοεπανάσταση μας διδάσκει κάτι πολύ σπουδαίο, που οι πραγματικές επαναστάσεις το λησμονούν μόνιμα στην πορεία τους. Αφού τίποτα δεν μένει για πάντα νέο, τότε και η επανάσταση – κάθε επανάσταση – που θα γίνει κάποτε κι αυτή εξουσία, θα αμφισβητηθεί με τη σειρά της, θα γίνει αντικείμενο γελοιοποίησης και χλευασμού, θα εκθρονιστεί, όπως το επιτάσσει το καρναβάλι. Γιατί η επανάσταση δεν μπορεί να είναι η τελευταία λέξη του δράματος, αφού σύμφωνα με τους νόμους της εξέλιξης θα ακμάσει και θα παρακμάσει αφήνοντας τη θέση της σε μια νέα κατάσταση, σε μια νέα επανάσταση. Στην άρνηση της άρνησης, δηλαδή στην κατάφαση του καινούργιου. Όπως και στην έμβια φύση, η γέννηση οδηγεί στην άρνησή της (θάνατος) και η άρνηση της άρνησής της (ο θάνατος του θανάτου) οδηγεί με τη σειρά του και πάλι στη ζωή…
Παναγιώτης Μιχ. Κουτσκουδής
(Στη φωτογραφία άντρες ντυμένοι γυναίκες κατά την αναβίωση του εθίμου της Περικεφαλαίας στην Αγιάσο το 1954)
