Τι παρουσία έχει ο ελληνικός πολιτισμός στις λεωφόρους του Διαδικτύου; Σε ποιο βαθμό είναι προσβάσιμες στους χρήστες του οι ψηφιακές συλλογές που δημιουργήθηκαν τα προηγούμενα χρόνια με την οικονομική ενίσχυση της Ε.Ε.; Απ' ό,τι φαίνεται, έχουμε πολύ δρόμο να διανύσουμε ακόμα.
Ωστόσο, όλο και περισσότεροι φορείς, δημόσιοι και ιδιωτικοί, βιβλιοθήκες, ακαδημαϊκά ιδρύματα και μουσεία, έχουν αντιληφθεί πόσο σημαντικό είναι το στοίχημα της ψηφιοποίησης για την προστασία της συλλογικής μας μνήμης και την ταχύτερη διάδοση της
πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Στο αφιέρωμα που ακολουθεί δίνεται ένα πανόραμα των προσπαθειών που έγιναν έως τώρα, των προβλημάτων που προέκυψαν και των σχεδίων που βρίσκονται στα σκαριά.Από το πεντάγραμμο στην οθόνη
ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΚΑΙΡΟ το να «βουτήξεις» στα άδυτα της ελληνικής μουσικής έμοιαζε με ατελείωτη περιπέτεια, αφού έπρεπε να περιπλανιέσαι από αρχείο σε αρχείο. Σήμερα έχει μέσω της χρήσης νέων τεχνολογιών μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να διασωθεί, να καταγραφεί, να προβληθεί. Τα μουσικά αρχεία που σήμερα συναντά κανείς ψηφιοποιημένα περιλαμβάνουν από μουσικά χειρόγραφα, παρτιτούρες, θεωρητικά κείμενα σχετικά με μουσικά έργα, δημοσιεύματα, μέχρι αλληλογραφίες δημιουργών, ηχογραφήσεις, προγράμματα συναυλιών, κριτικές από τον τύπο κ.λπ. Κι όλ' αυτά μ' ένα κλικ στον υπολογιστή.
«Παρακολουθώντας την εξέλιξη της δισκογραφίας στον 20ό αιώνα, είδαμε τις στροφές να μειώνονται από τις 78 στις 45, στις 33 και από κει να χάνονται στον σκληρό δίσκο του υπολογιστή, και τη ζωή μας να περιστρέφεται σε όλο και πιο γρήγορους ρυθμούς για να καλύψει το έλλειμμα. Είδαμε τα τραγούδια να απλώνονται σε όλη την πλευρά του δίσκου 78 στροφών -δίνοντας το όνομά τους σε αυτόν καθαυτόν τον δίσκο- και μετά να στριμώχνονται έξι-έξι στα LP, είκοσι-είκοσι στα CD, και από εκεί σωρηδόν να αποθηκεύονται ως mp3, αλλάζοντας το όνομά τους με έναν κωδικό, με αντάλλαγμα μια θέση στα νέα μέσα», λέει ο ερευνητής Νίκος Διονυσόπουλος. «Με αυτές τις σκέψεις, αντικρίζουμε το υλικό της παλιάς δισκογραφίας να διαπραγματεύεται πια με νέους όρους το δικαίωμα ενός "δεύτερου κύκλου ζωής". Προσδοκία μας είναι να μπορέσει αυτό το υλικό να ευαισθητοποιήσει, να "υπάρξει" κάπου ανάμεσα στον πληθωρισμό της προσφοράς και της πληροφορίας, και να βρει συνταξιδιώτες σε "τόπους" μιας άλλης εποχής».
Κρίμα που οι ιστορικές δισκογραφικές εταιρείες με τον απίστευτο μουσικό πλούτο δεν φαίνεται να έχουν την ίδια έγνοια. Οι μαγνητοταινίες έχουν συγκεκριμένο χρόνο ζωής και μέρα με τη μέρα χάνονται πολύτιμες πληροφορίες. Ετσι, τη διάσωση ανέλαβαν μεγάλα ιδρύματα και οργανισμοί, οι οποίοι χρόνο με το χρόνο συγκεντρώνουν τα μουσικά αρχεία πολλών ελλήνων δημιουργών. Ανάμεσά τους η Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη Λίλιαν Βουδούρη, το Κέντρο Ερευνας της Εθνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, το Τμήμα Λαϊκής και Παραδοσιακής Μουσικής Αρτας (ΤΕΙ Ηπείρου), η Εθνική Λυρική Σκηνή, το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, το Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Ερευνας, το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών κ.ά. Αυτό βέβαια συμβαίνει αφού πρώτα συναινέσουν οι κληρονόμοι και τα ιδρύματα που κατέχουν τα αρχεία.
«Με την ψηφιοποίηση υπάρχει το εξής παράδοξο: από τη μια είναι ένα τεχνικό θέμα, από την άλλη το σημαντικότερο κομμάτι της θεωρώ πως είναι το ιστορικό, κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο μια δημιουργία γεννήθηκε και αναπτύχθηκε», λέει ο Σωτήρης Χτούρης, κοινωνιολόγος ερευνητής, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου και διευθυντής του εργαστηρίου Κοινωνικής και Πολιτισμικής Ψηφιακής Τεκμηρίωσης. «Η τεκμηρίωση, λοιπόν, είναι η σοβαρότερη δουλειά της ψηφιοποίησης. Αν δεν καταφέρουμε να αναπαραστήσουμε με εγκυρότητα τη στιγμή της δημιουργίας του έργου, αν δεν βρούμε το πώς και γιατί εκτελέστηκε με αυτόν τον τρόπο, αν δεν το πλαισιώσουμε με οπτικό υλικό, τότε είναι σαν να αναπαράγουμε ένα νεκρό αντικείμενο».Ο ίδιος είναι μεταξύ των επιστημόνων που επιμελήθηκαν τα «Μουσικά Σταυροδρόμια - Κιβωτός του Αιγαίου», δηλαδή ένα πρότυπο ολοκληρωμένο πληροφοριακό σύστημα για τη φιλοξενία, διαχείριση και αξιοποίηση του πολιτιστικού περιεχομένου της αιγαιοπελαγίτικης μουσικής παράδοσης. Μέχρι σήμερα έχουν ολοκληρώσει την έρευνα, καταγραφή και ψηφιοποίηση στη Λέσβο, Λήμνο, Σάμο, Χίο και Ικαρία. Το πλούσιο υλικό που προέκυψε, υπάρχει διαθέσιμο στο Ιντερνετ.Πόσοι, όμως, απ' αυτούς τους οργανισμούς ψηφιοποίησαν υλικό στο οποίο μπορούμε να έχουμε πρόσβαση; «Από την πρώτη μέρα που ξεκινήσαμε βασική προϋπόθεση ήταν ότι το ψηφιοποιημένο υλικό που θα προκύπτει θα διατίθεται και μέσω Διαδικτύου» λέει η Στεφανία Μεράκου, διευθύντρια της Μεγάλης Μουσικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος «Λίλιαν Βουδούρη». «Η ψηφιοποίηση και η γνώση που προέκυψε -και καθημερινά προκύπτει- και η διάθεση μέσω του Διαδικτύου έδωσε στον κάθε πολίτη τη δυνατότητα άμεσης πρόσβασης σε πηγές που πριν από λίγα χρόνια ήταν πολύ δύσκολο να προσεγγίσει. Η ευκαιρία που δόθηκε σε βιβλιοθήκες και αρχεία με τη χρηματοδότηση της Κοινωνίας της Πληροφορίας είχε ως αποτέλεσμα να αποκτήσουμε πλούσιο αρχειακό ψηφιοποιημένο υλικό».
Η Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος «Λίλιαν Βουδούρη» ιδρύθηκε από το Σύλλογο Οι Φίλοι της Μουσικής το 1995, υπολογίζοντας ότι θα αποτελέσει ένα κέντρο για τη μελέτη της μουσικής και μάλιστα να υποστηρίξει τη μουσική έρευνα σε ακαδημαϊκό επίπεδο. Ετσι, έχοντας λάβει τη χορηγία του Ιδρύματος Λίλιαν Βουδούρη, ανέπτυξε μια συλλογή που περιείχε χιλιάδες βιβλία, παρτιτούρες και ηχογραφήσεις, ενώ άμεσα ξεκίνησε η διαδικασία ηλεκτρονικής καταλογογράφησης. Σήμερα διαθέτουν 15 αρχεία, μεταξύ των οποίων και αυτά των Μίκη Θεοδωράκη, Αλεξάνδρας Τριάντη, Αιμίλιου Ριάδη, Γεώργιου Πονηρίδη, Γεωργίου Πλάτωνος, Μαρίας Καλογρίδου, Δημήτρη Λιάλιου, Νίκου Ζαχαρίου, Θόδωρου Αντωνίου. Ανέλαβαν δε να ψηφιοποιήσουν το Οπτικοακουστικό Αρχείο του Καλλιτεχνικού Συλλόγου Δημοτικής Μουσικής Δόμνας Σαμίου, το οποίο περιείχε συνολικά 2.252 τεκμήρια με τραγούδια και οργανικά κομμάτια που κατεγράφησαν σε επιτόπιες έρευνες της ίδιας ανά την Ελλάδα. Βεβαίως το μεγαλύτερο στοίχημα ήταν το αρχείο του Μίκη Θεοδωράκη, με το οποίο, άλλωστε, ξεκίνησαν. Από το συγκεκριμένο αρχείο ψηφιοποιήθηκαν 215.000 τεκμήρια: η μουσική συλλογή, η συλλογή κειμένων με γραπτά του συνθέτη που αφορούσαν στις μουσικές και πολιτικές του δραστηριότητες και πολύ ακόμα πληροφοριακό υλικό.
Σημαντική δουλειά αλλά και πλούσιες ψηφιακές συλλογές έχει και το Κέντρο Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών. Εχοντας στα αρχείο του έναν απίστευτο πλούτο του λαϊκού πολιτισμού έχει παρουσιάσει ήδη την Ψηφιακή Βιβλιοθήκη «Ιωάννης Συκουτρής» καθώς και τα Ψηφιακά Ιστορικά του Αρχεία. Με την τεκμηρίωση της Ελληνικής Μουσικής Κληρονομιάς και της Ελληνικής Μουσικής Ζωής, όμως, ασχολήθηκε από την αρχή της λειτουργίας του το ΙΕΜΑ (Ινστιτούτο Ερευνας Μουσικής & Ακουστικής). Ιδρύθηκε το 1989 ως πρωτοβουλία μουσικών και μουσικολόγων. Το ψηφιακό τους αρχείο περιλαμβάνει περισσότερα από 100.000 τεκμήρια διαφόρων μορφών.
Στο χορό των ψηφιοποιήσεων έχει μπει και η ΑΕΠΙ: από το 1994 δημιούργησαν το Αρχείο Ελληνικής Μουσικής, όπου καταγράφονται τα ελληνικά μουσικά έργα που έχουν εκδοθεί από το 1896 (πρώτη ηχογράφηση ελληνικού τραγουδιού στην Αμερική) μέχρι σήμερα. Το αρχείο τους περιλαμβάνει μεταξύ άλλων 17.000 ψηφιοποιημένα τραγούδια σε dat από δίσκους 45 και 78 στροφών, 4.500 εκπομπές κ.ά.
Πέρα, όμως, από τους αριθμούς το μεγαλύτερο κέρδος της ψηφιακής καταγραφής είναι η εκπαιδευτική χρήση και η πρόσβαση όλων στην πληροφορία. Γι' αυτό και στη Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη υπολογίζουν πολύ στο ψηφιακό τους πρόγραμμα «ΜελΟδύσσεια: μια μουσική ιστορία για νέους» (επιχορηγούμενο από την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος). Πρόκειται για μια διαδικτυακή διαδραστική εφαρμογή για την ιστορία της δυτικοευρωπαϊκής μουσικής από τον Μεσαίωνα μέχρι σήμερα. Στόχος είναι η εξοικείωση των μαθητών και σπουδαστών των ωδείων με την κλασική μουσική και περιλαμβάνει από κείμενα και ηχητικά παραδείγματα μέχρι εκπαιδευτικά παιχνίδια.
Ποια, όμως, είναι τα κριτήρια ενός οργανισμού όταν αποφασίζει να ξεκινήσει την ψηφιοποίηση των αρχείων του; «Σε ό,τι αφορά τα ηχητικά ντοκουμέντα που είναι γραμμένα σε μαγνητοταινίες, προτεραιότητα οφείλουν να έχουν τα αρχεία που κινδυνεύουν», λέει ο ερευνητής Νίκος Διονυσόπουλος. «Βλέπετε, σε αντίθεση με άλλα format -όπως τα ανθεκτικά βινύλια- οι μαγνητοταινίες έχουν πιο σύντομη ζωή».
Με ανάλογα κριτήρια κινήθηκαν και οι άνθρωποι της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, που πριν από μερικά χρόνια άρχισαν να ψηφιοποιούν το αρχείο τους -χρηματοδοτούμενοι από την Κοινωνία της Πληροφορίας. «Λόγω φθαρτότητας των υλικών και γήρανσης κάποιων άλλων στοιχείων, προηγήθηκαν όσα αντικείμενα είχαν ιστορική και "υποχρεωτική" προτεραιότητα», λέει η Λίνα Τέντζερη, υπεύθυνη του προγράμματος. «Φωτογραφίζουμε και σώζουμε ψηφιακά όλα τα αρχεία, τα κοστούμια, τα προγράμματα, τις μακέτες, τις φωτογραφίες και φυσικά τα ηχητικά αποσπάσματα. Ωστόσο, όταν για παράδειγμα έχεις να κάνεις με ένα κοστούμι του Ντε Κίρικο ή ένα που φιλοτέχνησε ο Τσαρούχης για τον "Λόενγκριν" το 1965, τότε πριν το φωτογραφίσεις πρέπει να το επαναφέρεις στην αρχική του μορφή. Δηλαδή να διορθώσεις βλάβες και ζημιές κι έπειτα να το απαθανατίσεις». Μέχρι τώρα έχουν δημιουργήσει 11 ψηφιακές συλλογές από μακέτες κουστουμιών και σκηνικών, κοστούμια βεστιαρίου των Φωκά, Στεφανέλλη, Φωτόπουλου, Γεωργιάδη, φωτογραφίες και μουσικά αποσπάσματα παραστάσεων κλπ.
Κι ενώ με τα αντικείμενα και τα γραπτά ντοκουμέντα το ζήτημα για τους ειδικούς μοιάζει απλό, στον τομέα των ηχογραφημένων θεμάτων, το πρόβλημα των πνευματικών δικαιωμάτων μοιάζει συχνά ανυπέρβλητο. Γι' αυτό και πολλά από τα παραπάνω αρχεία όσο πλούσια κι αν είναι δεν παρουσιάζουν στους ιστότοπούς τους ηχογραφημένες μουσικές. «Σκεφτείτε πως όταν κάναμε έρευνες στα νησιά προκειμένου να καταγράψουμε τις μουσικές της κάθε περιοχής, είχαμε μαζί μας και σχετικά χαρτιά τα οποία υπέγραφαν οι κάτοικοι ή οι ντόπιοι δεξιοτέχνες προκειμένου να μας παραχωρήσουν την άδεια για τη συγκεκριμένη ηχογράφηση» λέει ο Σωτήρης Χτούρης.
www.melodisia.mmb.org.gr.
www.kentrolaografias.gr
www.iema.gr
www.aegean.gr
www.ksyme.gr
www.kms.org.gr
www.ims.forth.gr
www.tlpm.teiep.gr
www.soc-arksrv3.aegean.gr
www.digma.mmb.org.gr
www.mikis.mmb.org.gr
www.aepi.gr
www.nationalopera.gr
_____________________
πηγή: ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ
