Θεόφιλος, η τέχνη του πλάνητα
Άρθρο της εφημερίδας "Η ΑΥΓΗ" για το Θεόφιλο
Η έκθεση, αυτό το διάστημα, με έργα του Θεόφιλου στάθηκε αφορμή για μια αναφορά όχι τόσο στο έργο του -με τη στενή έννοια- όσο για ένα ξεχασμένο εικαστικό παράδειγμα που προσδιόρισε με την ίδια τη ζωή του. Ο Θεόφιλος εκπροσωπεί μια καλλιτεχνική συμπεριφορά που είναι απελευθερωμένη από το βάρος της τέχνης ως διάρκειας. Η τέχνη γι’ αυτόν αποτελεί ένα σημείο καθημερινό, αλλά και συγχρόνως κατασκευασμένο.
Ζωγραφίζει πάνω σε σοβάδες που ενίοτε αποκολλώνται, τενεκέδες, χαρτόνια, πανιά. Κάθε επιφάνεια μπορεί να ζωγραφιστεί. Άλλες φορές ζωγραφίζει και σοβαντίζει. Ένα έργο που εμφανίζεται και ταυτόχρονα χάνεται, όπως εμφανίζονταν και χάνονταν τα έργα που έφτιαχνε από το 1922 και ύστερα για τους πρόσφυγες που έφτασαν στον Βόλο, πάνω σε σκεβρωμένες σανίδες, τενεκέδες, μπαλωμένους μουσαμάδες. Έργα που καταστρέφονται γύρω στα 1930 μαζί με τα παραπήγματα που τα φιλοξενούσαν. Κάθε έργο, από την ίδια την ύπαρξή του, ανακαλεί αυτήν τη συμπεριφορά της πρόσκαιρης εμφάνισης και της βραχείας ύπαρξης. Επαναλαμβάνει μια συμπεριφορά που διδάσκει ότι η επίτευξη της διάρκειας στο καλλιτεχνικό έργο συνοδεύεται από μια συνείδηση της ματαιότητάς της, γεγονός που είναι σύνηθες σε προαστικούς πολιτισμούς.
Το έργο τέχνης που δημιουργεί ο Θεόφιλος δεν ξεχωρίζει χάρη στην ανώτερη τελειότητά του, ούτε έχει σημασία εάν εκφράζει κάτι το «αυθεντικά ελληνικό», αλλά πρόκειται για ένα έργο που -μέσα από την εμπειρική χειρονομία ενός πλάνητα- λαμβάνει την πραγματική μορφή του εκφραστικού φαινομένου. Η τέχνη και πριν από αυτόν είχε χειραφετηθεί από τη συμπεριφορά που εξέφραζε ο καλλιτέχνης. Εδώ, είμαστε κοντά στα απομεινάρια μιας τέχνης ξένης προς τον ορισμό της τέχνης που είχε -ήδη από την εποχή του- ισχυρά συγκροτηθεί και που δίκαια αποκαλείται ταπεινή. Εργαζόταν με τον τρόπο που δούλευαν οι βυζαντινοί και μεταβυζαντινοί ομότεχνοί του. Στη βυζαντινή παράδοση η εικονοποιεία στηριζόταν και αποτύπωνε το δόγμα. Τα πρόσωπα που θα εικονίζονταν, οι στάσεις που θα είχαν. Αυτή η εικονογραφία περνούσε στη συνέχεια από ζωγράφο σε ζωγράφο. Ο Θεόφιλος χρησιμοποιεί και αυτός μια συγκεκριμένη τυπολογία, μολονότι παίρνει πλέον τα θέματά του από λιθογραφίες της εποχής, καρτ-ποστάλ και φωτογραφίες. Σκηνές από τη μυθολογία, την αρχαία, βυζαντινή και νεότερη ιστορία, από την περίοδο της ληστείας, τον Ερωτόκριτο. Ο καλλιτέχνης αποτύπωνε το θέμα ως μεταγραφή. Εκπροσωπούσε το ύστατο στάδιο της ελληνικής ζωγραφικής που ξεκινά από το Βυζάντιο και φτάνει μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα.
Η ζωή του είναι νομαδική. Από τη Μυτιλήνη στη Σμύρνη και από 'κει στις περιπλανήσεις του στην ευρύτερη περιοχή του Βόλου. Το 1927 επιστρέφει στη Μυτιλήνη. Ο Θεόφιλος αντανακλά τη διαρκή συμπάθεια προς τον περιττό και μοναχικό πλάνητα, τον καλλιτέχνη του τσίρκου, τον γελωτοποιό, τον καλλιτέχνη των πανηγυριών, τα μπουλούκια που δεν δέχονται πρόθυμα το δέλεαρ της σταθερής ιδιοκτησίας και του πολιτισμού των μόνιμα εγκατεστημένων. Ο νομάς καλλιτέχνης με τις ιδιαίτερες ενοράσεις του. Αυτό το στοιχείο μιας πρόσκαιρης θαυματοποιίας για το οποίο η κατεστημένη τέχνη ντρέπεται αλλά δεν μπορεί να το αποδιώξει. Πρόκειται εσαεί για μια περιφρονημένη πράξη η οποία δημιουργεί μια διαρκή απορία: παρατηρώντας τη ζωή του Θεόφιλου και του κάθε Θεόφιλου η θεωρία αναρωτιέται: προς τι όλες αυτές οι προσπάθειες που κατά βάθος συνιστούν την ίδια την αισθητική πραγματικότητα. Οι μορφές μιας ταπεινής τέχνης, οι μορφές του Θεόφιλου γίνονται εικόνες χωρίς προθέσεις, αρχέτυπα αυτού που η θεωρία αποκρυπτογραφεί πάνω στο κείμενο της τέχνης. Ο ίδιος ως περσόνα, οι φιγούρες του ως έκφραση αυτής της περσόνας προσδιορίζουν μια μακρινή καταγωγή του καλλιτεχνικού φαινομένου. Γιατί από τις μορφές που η τέχνη αποδιώχνει ως απλοϊκές, μπορεί να βγάλει κάποιος πολλά για αυτό που υφίσταται ως προσχωμένο μέσα στην ιστορία της τέχνης και που δεν το υποπτευόμαστε όταν είμαστε αντιμέτωποι με το καθιερωμένο επίπεδο ή όταν η τέχνη ταυτίζεται με τις σταθερές μορφές που έχει λάβει.
