Κάθε τέτοια μαύρη επέτειο το πρόσωπό του φέρνω κατά νου. Το πρόσωπο του Μιχάλη. Τι κι αν πέρασαν 42 χρόνια από τότε; Ακόμα τον θυμάμαι. Θυμάμαι όλα όσα έγιναν εκείνη την ημέρα που χάθηκε τόσο άδικα ο φίλος μου ο Μιχάλης.
Κάθε τέτοια μέρα έρχομαι στο νησί, στη Λέσβο και στέκομαι μπροστά στην προτομή του. Τον κοιτάζω στα μάτια και του αφήνω ένα κόκκινο γαρύφαλλο, κόκκινο σαν το αίμα του που ’τρεξε πάνω στον δρόμο της Αθήνας εκείνη την ημέρα.
Ήμασταν φίλοι… Δυο πολύ καλοί φίλοι. Γνωριστήκαμε στην σχολή που σπουδάζαμε. Εκείνος είχε έρθει με τους γονείς του από το νησί για μια καλύτερη ζωή κι εγώ από τη Θεσσαλονίκη…
Κάναμε όνειρα, πολλά όνειρα. Ξέρεις απ’ αυτά που έκαναν τότε οι νέοι σαν κι εμάς… Μιλούσαμε με τις ώρες. Ονειρευόμασταν μια άλλη Ελλάδα μακριά από τον φασισμό, μακριά από τους φασίστες… με τη δημοκρατία και την ελευθερία να είναι ψηλά, πολύ ψηλά. Μια λευτεριά που ποτέ όμως δεν ήρθε παρά τους αγώνες και τις ζωές που χάθηκαν, και η δημοκρατία να απουσιάζει από τη χώρα που τη γέννησε…
Δεν είχαμε ενταχθεί σε καμία κομματική οργάνωση και αποφεύγαμε να μιλάμε για την πολιτική ακόμα και μες στην σχολή. Δεν θέλαμε να στιγματιστούμε… Οι περισσότεροι- αν όχι όλοι- οι συμμαθητές μας ήταν Ρηγάδες* και δεν σου κρύβω ότι οι ιδέες τους ταίριαζαν με τις δικές μας, αλλά εμείς οι δυο συνειδητά επιλέξαμε και ήμασταν εκτός…
Όταν μάθαμε για την εξέγερση των φοιτητών στο Πολυτεχνείο και στη Νομική μείναμε μακριά από τα γεγονότα. Φοβόμασταν. Τ’ άρματα, ο στρατός ήταν παντού μέσα στους δρόμους της Αθήνας και οι εντολές των συνταγματαρχών προς τους στρατιώτες ήταν ρητές: «Βαράτε στο ψαχνό», τους έλεγαν.
Οι άλλοι της σχολής αμέσως πήγαν για να συμπαρασταθούν στους φοιτητές. Εμείς όμως όχι. Δεν ξέρω γιατί ίσως από ένστικτο μείναμε μακριά…
Το βράδυ της Κυριακής της 18ης του Νοέμβρη έμαθα το τραγικό μαντάτο για τον Μιχάλη. Έμαθα ότι τον σκότωσε ο Ντερτιλής, αυτός ο φασίστας ο Ντερτιλής σκότωσε ένα 20χρονο παιδί που δεν προκάλεσε, ποτέ δεν προκαλούσε ο Μιχάλης…
Πήγαινε για να συναντήσει τον πατέρα του ο οποίος εργάζονταν σε μια πολυκατοικία στο κέντρο της Αθήνας. Κάθε βράδυ αυτό έκανε ο Μιχάλης…
Στην οδό Πατησίων έπεσε πάνω στα μπλόκα της αστυνομίας, αλλά τους ξέφυγε τρέχοντας. Δεν πρόλαβε όμως να πάει μακριά για να σωθεί. Λίγο πιο κάτω έπεσε νεκρός από μια σφαίρα…
Απότομα σταμάτησε να μού αφηγείται για τα γεγονότα της 17ης Νοεμβρίου και η ματιά του καρφώθηκε στο κενό εκείνης της εποχής. Παραδόξως όμως τα μάτια του δεν δάκρυσαν, αλλά τα λόγια του έβγαζαν μια οργή και έναν θυμό…
Ψωμί παιδεία ελευθερία… μού είπε και χαμογέλασε.
Αυτό φώναζαν τότε, αυτό το σύνθημα λέμε και τώρα. Μού φαίνεται αστείο, πολύ αστείο. 42 χρόνια μετά να μιλάμε για το ιδανικό της Ελευθερίας…
Οι αγώνες μας και οι αγώνες όλων των προκατόχων μας δυστυχώς ήταν δίχως καμιά ουσία, δίχως καμία αξία… Και το χειρότερο εμείς, εμείς οι αντιφρονούντες και η λεγόμενη «Γενιά του πολυτεχνείου» βάλαμε πάνω στα κεφάλια μας το δάφνινο στεφάνι αυτού του αιματηρού Νοέμβρη και πιστέψαμε ότι θα δικαιωθούν οι ψυχές σαν του Μιχάλη σαν αυτών που χάθηκαν τότε, θα έρθουν καλύτερες μέρες και η χώρα μας θα ήταν όπως ακριβώς την είχαμε μέσα στην αθωότητα των μυαλών μας…. Μάταια όμως.
Όλα χάθηκαν στο πολιτικό παραμύθι της ανάπτυξης και της προόδου… Μ’ άκουσες, όλα χάθηκαν… Οι φωνές σιώπησαν, τα επαναστατικά τραγούδια που μας ξεσήκωναν ξεχάστηκαν, τα γραπτά κάηκαν στο «πυρ το εξώτερον» και το αίμα των φοιτητών που χύθηκε για όλους εμάς, εσάς ξεπλύθηκε από τα δήθεν δάκρυα συμπόνιας και συμπαράστασης…
Ξέρεις τι μένει τελικά μέσα στις μνήμες όλων εμάς απ’ αυτές τις εποχές; Από τις μέρες σαν την 17η του Νοέμβρη; Οι θύμησες των αγώνων και τα πρόσωπα που χάθηκαν. Μόνο αυτό μένει για να θυμίζει ότι κάποιοι έχασαν τις ζωές τους για να ζήσουμε όλοι εμείς, αλλά το παράδοξο είναι ότι δεν συνεχίσαμε πάνω στα δικά τους ίχνη…
Δίχως τουφέκι και σπαθί, με το ήλιο στο μέτωπο,
υπήρξατε ήρωες και ποιητές μαζί. Είστε το Ποίημα.
Απλώνοντας το χέρι μου δεν φτάνει ως εκεί
που ωραία λουλούδια τις μορφές σας
Λιτανεύει ο αέρας της αρετής. Ω παιδιά μου,
Μπροστά σ’ αυτό το ποίημα μετράει μόνο η σιωπή.
Νικηφόρος Βρεττάκος Μικρός τύμβος
(17 Νοεμβρίου 1973)
*Ρηγάδες: Δεκέμβριος του 1967: Ίδρυση της οργάνωσης νεολαίας «Ρήγας Φεραίος». Μιας ασυνήθιστης περίπτωσης για τα ελληνικά πολιτικά χρονικά. Ο «Ρήγας Φεραίος» είχε κορυφαίο ρόλο στο αντιδικτατορικό κίνημα και στη εξέγερση του Πολυτεχνείου και της Νομικής.
Κώστας Βελούτσος
