Ο ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΛΕΣΒΙΑΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ
Της Μάγδας Αναγνωστή
Τι είναι τελικά χρόνος; Είναι η διαδοχή και εξέλιξη των γεγονότων στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον; Είναι χρονική διάρκεια, δηλαδή μέγεθος κατά την φυσική, ή έστω μετρήσιμη θεμελιώδης ποσότητα; Μα τότε πώς αποτελεί την τέταρτη διάσταση, αφού διαστέλλεται κατά την θεωρία της σχετικότητας; Έχει αρχή, άρα και τέλος, ή κυλάει αδιάκοπα και αναπότρεπτα; Ερωτήματα που ίσως απαντηθούν στο μέλλον, μα που για τον πεπερασμένο ανθρώπινο βίο δεν έχουν μεγάλο ειδικό βάρος. Ίσως σπουδαιότερη σημασία να έχει ο χρόνος με την έννοια του έτους! Απόδειξη το πόσο αναστατωνόμαστε όλοι όταν πλησιάζει να κλείσει ένας χρόνος και να “ανοίξει” ένας καινούργιος. Το ό,τι γνωρίζουμε, περισσότερο ή λιγότερο συνειδητά, πως πρόκειται για μια εντελώς συμβατική χρονική στιγμή δεν μας εμποδίζει να κάνουμε απολογισμό των όσων πετύχαμε ή όχι κατά τη χρονιά που φεύγει και όνειρα και σχέδια για την επόμενη.
Μια ακόμη απόδειξη, επικεντρωμένη μάλιστα στις τέχνες, είναι η έκδοση στην αρχή κάθε νέου χρόνου, ετήσιων καλλιτεχνικών επιθεωρήσεων – λευκωμάτων, κάτω από τον γενικό όρο Ημερολόγιο ή Πρωτοχρονιά, συνήθεια που ξεκίνησε σχεδόν αμέσως με την ίδρυση του νεώτερου ελληνικού κράτους. Μετράει πλέον σχεδόν δύο αιώνες ζωής με σημαντική συνεισφορά στα πολιτιστικά πράγματα, αφού στην ουσία πρόκειται για μια ανθολόγηση από σπουδαία λογοτεχνικά κείμενα, σύντομα δοκίμια και παρουσίαση μεγάλων εικαστικών καλλιτεχνών, μέσω φωτογραφιών και κριτικών. Έχει εκδοθεί έκτοτε μέγα πλήθος εντύπων: ειδικού ενδιαφέροντος όπως το ημερολόγιον της φιλόκαλου Πηνελόπης (ετήσιον οικογενειακόν της Άννας Σερουΐου) στα 1901, το εγκυκλοπαιδικόν κλπ., ή τοπικού ενδιαφέροντος: Πειραϊκόν, Θεσσαλικόν, Κεφαλονίτικον, Καλυμνιακόν, Θεσσαλονίκης, Τρικαλινό, Πανελλήνιον και Μικρασιατικόν και πάει λέγοντας. Αναμφίβολα το σπουδαιότερο και μακροβιότερο υπήρξε το περίφημο Εθνικό (και Γελοιογραφικό) Ημερολόγιο του Σκόκου. Εκδόθηκε στα 1885 και συνέχισε ανελλιπώς για 33 χρόνια. Στις σελίδες του καθρεφτίζεται η λογοτεχνική παραγωγή των χρόνων του, καθώς έχει ως συνεργάτες όλον τον ανθό της ελληνικής διανόησης και τέχνης, από τον Ροΐδη, τον Παπαδιαμάντη και τον Παλαμά, μέχρι τον Παπαρηγόπουλο, τον Νικόλαο Πολίτη και την Γαλάτεια Καζαντζάκη. Γίνεται το δημοφιλέστερο έντυπο της εποχής του και αποκτά εξαιρετικά καλαίσθηση εμφάνιση, με άριστη εικονογράφιση, σελιδοποίηση και βιβλιοδεσία.
Στα 1942(1943), στα μαύρα χρόνια της γερμανικής κατοχής, και με προφανή τον στόχο της ανύψωσης του ηθικού του ελληνικού λαού, εμφανίζεται η ωραιότερη και σημαντικότερη σχετική έκδοση, η περίφημη Φιλολογική Πρωτοχρονιά, από τις εκδόσεις Γ. Μαυρίδη. Εκδόθηκε χωρίς διακοπή για 68 ολόκληρα χρόνια, έως το 2011, ένα ρεκόρ αξεπέραστο στην ιστορία των ελληνικών εκδόσεων, προσφέροντας ψυχαγωγία και συστηματική ενημέρωση και επαφή με τα γράμματα και τις τέχνες, σε 3 γεννιές Ελλήνων. Μαζί της συνέπραξαν και συμπορεύτηκαν οι πιο επιφανείς λογοτέχνες και εικαστικοί, ιστορικοί, αρχιτέκτονες και κάθε είδους επιστήμονες, ενώ οι αναγνώστες της περίμεναν κάθε χρόνο με ανυπομονησία να απολαύσουν στο εξώφυλλό της ένα εξαιρετικής εκτύπωσης έγχρωμο λιθόγραφο, έργο ονομαστού χαράκτη όπως του Τάσσου ή του Σεμερτζίδη. Η Φιλολογική Πρωτοχρονιά, ήδη στο πρώτο τεύχος της συγκέντρωσε ονόματα βαρειά. Ο Στράτης Μυριβήλης, ο Σπύρος Μελάς, ο Βασίλης Ρώτας, ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, ο Δημοσθένης Βουτυράς, ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, αλλά και οι Ναπολέων Λαπαθιώτης, Μιλτιάδης Μαλακάσης, Μελισσάνθη, Νικηφόρος Βρεττάκος και πόσοι άλλοι. Όσον αφορά δε τους εικαστικούς πάμπολλοι έσπευσαν να επικοινωνήσουν με το ευρύτερο φιλότεχνο κοινό πανελληνίως μέσα απ' το συγκεκριμένο έντυπο: από τον Κωνσταντίνο Παρθένη και τον Νίκο Χατζηκυριάκο – Γκίκα, μέχρι τον Αλέξανδρο Κορογιαννάκη και τον κορυφαίο χαράκτη Άγγελο Θεοδωρόπουλο, καθώς και τους σημαντικούς σκιτσογράφους της εποχής Αρχέλαο Αντώναρο και Σταμ. Σταμ. Διόλου παράξενο πως στα 1988 κέρδισε έπαινο της Ακαδημίας Αθηνών ενώ το 1991 βραβεύτηκε (επιτέλους) με το μεγάλο βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών.
Διακεκριμένη περίπτωση στην παράδοση των Ημερολογίων αποτελεί το Λεσβιακό Ημερολόγιο. Πρωτοεκδόθηκε στα 1914, μέσα στο κλίμα ευφορίας και προσδοκιών της απελευθέρωσης του νησιού από 450 χρόνια τουρκικής κατοχής, καθρεφτίζοντας την πλούσια πολιτιστική δραστηριότητα του τόπου. Δεύτερη εμφάνιση στα 1934, και 20 χρόνια αργότερα επανεκδίδεται στα 1950, με την καθοδήγηση των Δημητρίου Βερναρδάκη και Παναγιώτη Σαμάρα, φιλολόγων με έμπνευση και βαθειά κατάρτιση, ενώ στα 1954, 1956, 1958 αποκλειστικά από τον Σαμάρα. Ακολουθεί μισός σχεδόν αιώνας άκρας σιωπής, ώσπου ο Αριστείδης Κουτζαμάνης, συνταξιούχος δάσκαλος, κατάφερε να το επανεκδόσει στα 1999, για 11 ολόκληρα χρόνια, μέχρι το θάνατό του στα 2009.
Δεξί χέρι και συμπαραστάτης του ένας άξιος νεαρός φιλόλογος και γνωστός συγγραφέας, με όραμα και ικανότητες, ο δρ. ΕΚΠΑ Παναγιώτης Σκορδάς. Μετά τον θάνατο του Κουτζαμάνη, ο Σκορδάς, έχοντας πλήρη συνείδηση της αποφασιστικής συμβολής του ημερολογίου στην πολιτιστική ζωή του νησιού, και του ρόλου του ως συνεκτικού δεσμού μεταξύ των απανταχού Λεσβίων, πέφτει στα βαθειά. Αναδιοργανώνει την εμφάνιση και την ύλη του Ημερολογίου, βασιζόμενος αποκλειστικά σε πρωτότυπα και αδημοσίευτα κείμενα, λεσβιακού και όχι μόνο ενδιαφέροντος, και καταλήγει στα 2011, σε συνεργασία με τις τοπικές εκδόσεις “Αιολίδα” του Μανόλη Μανώλα να αναγεννήσει το Λεσβιακό Ημερολόγιο, παρουσιάζοντας έναν καλαίσθητο και άκρως ενδιαφέροντα τόμο (μαυρόασπρο τα πρώτα χρόνια), που γνώρισε μια γενικευμένη αποδοχή. Με πολλές φρέσκες ιδέες, όπως τα αφιερώματα σε Λέσβιους εικαστικούς, η παράθεση των βιογραφικών των συμμετεχόντων κλπ., κατάφερε από μιας αρχής να γίνει το υπ' αριθμόν 1 ετήσιο εκδοτικό γεγονός του νησιού και να αναμένεται ανυπόμονα από τους βιβλιόφιλους. Το 2017, πάντα κάτω από την επιμέλεια και την ευθύνη του Παναγιώτη Σκορδά, μετακόμισε στις επίσης λεσβιακές εκδόσεις «Μύθος» των Άγγελου Μουζάλα και Γιώργου Κουλαγίνη, έγινε εξ ολοκλήρου έγχρωμο και... απογειώθηκε. Το 2024 μεταφέρεται στις νέες λεσβιακές εκδόσεις «Δούκα», της Σοφίας και του Μάκη Δούκα, αυξάνει τις σελίδες του σε 460 και κυφλοφορεί πλουσιότερο από ποτέ. Αξίζει να τονίσουμε πως το σύνολο σχεδόν της εκδοτικής παραγωγικής διαδικασίας, πραγματοποιείται στη Μυτιλήνη, αποδεικνύοντας πως η εμπιστοσύνη στον τόπο σου μπορεί να συμβαδίσει με την επιτυχία, αποτελώντας ταυτόχρονα και ένα καλό παράδειγμα του επιχειρείν αποκεντρωμένα.
Το Λεσβιακό Ημερολόγιο. Γράμματα – Τέχνες – πολιτισμός, όπως είναι ο πλήρης τίτλος του, έφτασε αισίως το 14ο συνεχόμενο τεύχος του. Έχει ένα παρελθόν από 6000 περίπου σελίδες συνολικά, πάνω από 500 πρωτότυπα κείμενα: ιστορικά, λογοτεχνικά, εικαστικά, κριτικά, αρχαιολογικά και αρχιτεκτονικά, λαογραφικά, ποιήματα, αφηγήσεις και διηγήματα και αποτελεί έναν πραγματικό θησαυρό για τον πολιτισμό της Λέσβου. Ο Παναγιώτης Σκορδάς και οι συνεργάτες του κρατούν άσβεστη τη φλόγα της Λεσβιακής Άνοιξης, όπως είναι γνωστή η πνευματική άνθηση στη Λέσβο του μεσοπολέμου.
(Το άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Δημοκρατία», την Κυριακή 3 Μαρτίου 2024)
