Η Σάμος κατά την αρχαιότητα ήταν μεγάλη ναυτική δύναμη και ένα από τα σημαντικότερα εμπορικά κέντρα στο Αιγαίο, γνωστή για το κρασί και τα κεραμικά της, με εμπορικές συναλλαγές, όχι μόνο με τον ελλαδικό χώρο, αλλά και τους λαούς της Μεσογείου. Είναι η γενέθλια γη μεγάλων προσωπικοτήτων της αρχαιότητας. Του φιλόσοφου, μαθηματικού και θεωρητικού της μουσικής Πυθαγόρα, του φιλόσοφου Επίκουρου, του αστρονόμου και μαθηματικού Αρίσταρχου και του τύραννου Πολυκράτη, κατά τη διάρκεια της τυραννίας του οποίου η Σάμος έφτασε στο απόγειο της πολιτιστικής ανάπτυξης και της φήμης της. Στην εποχή του χρονολογούνται τα σημαντικότερα έργα στο νησί.
Ο Ναός της Ήρας
Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, η θεά Ήρα γεννήθηκε στη Σάμο. Ερείπια του ναού της σώζονται ακόμα κοντά στην νότια ακτή του νησιού. Το Ηραίον καθιερώθηκε από τους γεωμετρικούς χρόνους ως ιερός τόπος και παρέμεινε τέτοιος μέχρι και τη Ρωμαϊκή εποχή. Ο ναός ήταν δίπτερος, ιωνικού ρυθμού, με 115 γιγάντιες κολώνες από τις οποίες στέκει όρθιος ένας μοναδικός κίονας στο μισό περίπου από το αρχικό του ύψος. Την εποχή του Πολυκράτη ο ναός παίρνει την τελική και μεγαλόπρεπη μορφή του με πλούσια διακόσμηση στους τοίχους και ζωοφόρο με σφίγγες και διάφορα ζώα. Ο Ηρόδοτος θεωρούσε τον Ναό της Ήρας «το μεγαλύτερο και επιβλητικότερο ναό στην Ελλάδα». Η UNESCO συμπεριέλαβε το ναό και την ευρύτερη αρχαιολογική περιοχή του Πυθαγορείου στα μνημεία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.
Το Ιερό ήταν συνδεδεμένο πολιτικά και διοικητικά με την αρχαία πόλη της Σάμου (σημερινό Πυθαγόρειο). Η πόλη συνδεόταν με το Ιερό μέσω της Ιεράς Οδού, τμήματα της οποίας διασώζονται μέχρι σήμερα Σπουδαία αναθηματικά αντικείμενα βρέθηκαν κατά μήκος της Ιεράς Οδού, τα οποία τώρα φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Σάμου, με σημαντικότερα το Σύνταγμα Αγαλμάτων του γλύπτη Γενέλεω, και τον κολοσσιαίο Κούρο. Το μοναδικό αυτό έργο αρχαϊκής πλαστικής βρέθηκε κατά την ανασκαφική έρευνα στο χώρο της Ιεράς Οδού στα ανατολικά του Ηραίου. Ήταν ένας από τους 5 - 6 κολοσσιαίους κούρους που στόλιζαν τη βόρεια πλευρά της Οδού.
Το Ευπαλίνειο Όρυγμα
Το Ευπαλίνειο Όρυγμα είναι ένα από τα σπουδαιότερα τεχνικά επιτεύγματα του 6ου αιώνα π.Χ. και θεωρείται από πολλούς το 8ο θαύμα της αρχαιότητας. Η ακρίβεια της κατασκευής του αποτελεί απτή απόδειξη των υψηλών αρχιτεκτονικών γνώσεων που είχαν οι Έλληνες μηχανικοί εκείνης της εποχής. Το «αμφίστομον όρυγμα», όπως το ονομάζει ο αρχαίος ιστορικός Ηρόδοτος, κατασκευάστηκε κατά τη διάρκεια της τυραννίας του Πολυκράτη με σκοπό την τροφοδότηση της αρχαίας πρωτεύουσας της Σάμου με νερό. Το έργο κατασκευάστηκε από τον αρχιτέκτονα Ευπαλίνο, περίπου το 550 π.Χ. και χρησιμοποιήθηκε μέχρι και τα Ύστερα Ρωμαϊκά χρόνια.
Τα Πολυκράτεια Τείχη
Τα Πολυκράτεια τείχη, μήκους 6430 μέτρων προστάτευαν την αρχαία πόλη της Σάμου και περιέκλειαν μια έκταση 1,2 τ.χλμ. Τα ελάχιστα τμήματά τους που έχουν διασωθεί, εντυπωσιάζουν ακόμη και σήμερα τον επισκέπτη.
Τα Αρχαία Λατομεία Αγιάδων
Στα νότια του χωριού Μυτιληνιοί, στο λόφο Κουτσοδόντη, αναπτύχθηκε σε μια απόσταση 1000-1500 μ. ένα σύστημα από 45 στοές, οι οποίες απετέλεσαν εισόδους Αρχαίων Λατομείων - Ορυχείων. Βρίσκονται σε υψόμετρο περίπου 141 μ. και οι είσοδοί τους στηρίζονται σε κολώνες λαξευμένες με το χέρι, μαρτυρώντας την ακρίβεια της μελέτης, τη διάταξη, αλλά και την προσεγμένη κατασκευή της κάθε μιας, ώστε να συγκρατούν στέρεα το βουνό πάνω τους. Μια από αυτές τις στοές οδηγεί στο εσωτερικό του λόφου, όπου σπηλαιολόγοι κατέγραψαν 8 επίπεδα εξόρυξης με το συνολικό βάθος του ορυχείου να φθάνει τα 70μ. Από τη θέση αυτή εξορύσσονταν υλικά για την ανέγερση του μεγάλου ναού της Ήρας και άλλων κτιρίων της αρχαίας πόλης της Σάμου.
Ο Αρχαιολογικός Χώρος των Θερμών
Στα δυτικά του Πυθαγορείου και μέσα στο χώρο των αθλητικών εγκαταστάσεων της αρχαίας Σάμου υπάρχουν τα ερείπια των Θερμών ή αλλιώς Ρωμαϊκών Λουτρών που κτίστηκαν το δεύτερο μισό του 2ου μ.Χ. αιώνα. Στο χώρο αυτό υπήρχαν τα αποδυτήρια για τους λουόμενους, οι χώροι για τα ψυχρά λουτρά, η οκταγωνική πισίνα και οι αίθουσες για τα ζεστά λουτρά και ένα θολωτό δωμάτιο ως χώρος σάουνας. Τον 5ο αιώνα, αυτό το δωμάτιο χρησιμοποιήθηκε ως βαπτιστήριο και εντάχθηκε στην τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική, η οποία καταλάμβανε το βόρειο μέρος των Θερμών. Οι Θέρμες εντάσσονται σε ένα ενιαίο και οργανωμένο χώρο που περιλάμβανε τις αθλητικές εγκαταστάσεις της αρχαίας πόλης και συγκεκριμένα γυμνάσιο, στάδιο και παλαίστρα. Το στάδιο είχε μήκος 190-200 μ. και πλάτος 40-50 μ. και ήταν ένα από τα μεγαλύτερα στάδια της αρχαίας Ελλάδας.
Μοναστήρια-Εκκλησίες
Τα βυζαντινά χρόνια η κοινωνική και οικονομική ζωή της Σάμου καθηλώνεται, με μόνη πνευματική έκφραση τη λατρευτική χριστιανική θρησκεία. Πλήθος μοναστηριών χτίζονται και πύργοι εμφανίζονται για να προστατέψουν τον πληθυσμό του νησιού από πειρατικές και εχθρικές επιδρομές. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε τον Πύργο του Σαρακίνη που χτίστηκε το 1577 και τα νεώτερα χρόνια (1824) τον Πύργο του Λυκούργου.
Στο βουνό Ραμπαηδόνι θα βρείτε τη Μονή Ζωοδόχου Πηγής, χτισμένη το 1756. Στο εσωτερικό της υπάρχει ένα περίτεχνο ξυλόγλυπτο τέμπλο, κολώνες από το αρχαίο ιερό της Μιλήτου, ένας δεσποτικός ξυλόγλυπτος θρόνος και όμορφες τοιχογραφίες.
Στην κατάφυτη κοιλάδα της Βλαμαρής βρίσκεται η Μονή Αγίας Ζώνης, χτισμένη το 1695. Στο εσωτερικό της φυλάσσονται τοιχογραφίες του 17ου αιώνα και μια αξιόλογη βιβλιοθήκη με πατριαρχικά έγραφα και πολύτιμα σκεύη.
Κοντά στον οικισμό Μαυρατζαίοι βρίσκεται η Μονή Τιμίου Σταυρού, χτισμένη το 1592-1604. Στο εσωτερικό του φυλάσσεται ένας επίχρυσος ξυλόγλυπτος άμβωνας και ένας εντυπωσιακός θρόνος, δημιουργίες του 19ου αιώνα. Η Μονή διαθέτει αξιόλογη βιβλιοθήκη με παλιά βιβλία, επιστολές και σημαντικά χειρόγραφα.
Νοτιοανατολικά του οικισμού Κουμαραδαίοι βρίσκεται η Μονή Μεγάλης Παναγιάς. Οι τοιχογραφίες του ναού είναι του 16ου αιώνα, ενώ ο άμβωνας, ο επιβλητικός θρόνος και το τέμπλο είναι επιχρυσωμένα ξυλόγλυπτα, τα οποία κατασκευάστηκαν κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα.
Η Μονή Παναγιάς Βροντιανής χτίστηκε το 1566. Στο ναό, μια μεγαλόπρεπη μονόκλιτη βασιλική με τρούλο, σώζονται το επίχρυσο, ξυλόγλυπτο τέμπλο με απεικονίσεις της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης, ένας επιβλητικός ξυλόγλυπτος θρόνος του 18ου αιώνα και μικρό δείγμα αξιόλογων τοιχογραφιών.
Η Μονή Ζωοδόχου Πηγής Κακοπέρατου βρίσκεται σε μια καταπράσινη χαράδρα κοντά στα Σαϊτάνια. Το φυσικό τοπίο που την περιβάλλει είναι μαγευτικό και αξίζει να ακολουθήσετε τη διαδρομή που οδηγεί στο γνωστό σπήλαιο Κακοπέρατου, μέσα στο οποίο έχτισαν οι μοναχοί ένα εκκλησάκι. Νότια της μονής, κοντά στο βάραθρο του Πανάρετου βρίσκεται το ξωκλήσι του Αϊ Γιάννη.
Το εκκλησάκι της Μονής Παναγίας Σπηλιανής είναι χτισμένο μέσα σε μια σπηλιά, σε μια καταπράσινη περιοχή πολύ κοντά στο Πυθαγόρειο. Το σπήλαιο αποτελούσε τόπο λατρείας από την αρχαιότητα και ειδικοί υποστηρίζουν ότι ο Πυθαγόρας διέθετε φιλοσοφική σχολή στο σημείο όπου είναι χτισμένο σήμερα το μοναστήρι.
Η Μονή Αγίας Τριάδας χτίστηκε το 1824 και είναι το νεώτερο μοναστήρι του νησιού. Βρίσκεται κοντά στον οικισμό Μυτιληνιοί.
Η Μονή του Προφήτη Ηλία είναι χτισμένη στη βορειοδυτική πλευρά της Σάμου. Ο ναός ανήκει στον τύπο της μονόκλιτης βασιλικής με τρούλο και στο εσωτερικό του φυλάσσονται αξιόλογες εικόνες του 18ου αιώνα. Στο Καθολικό του ναού αξιόλογο είναι το μαρμάρινο δάπεδο με περίτεχνο ομφάλιο στο κέντρο και απεικονίσεις του Αδάμ και της Εύας.
Στους πρόποδες του βουνού Κέρκης βρίσκεται η Παναγία Σαραντασκαλιώτισσα, χτισμένη στην είσοδο ενός σπηλαίου. Ένας μικρός ναός του 11ου αιώνα όπου σώζονται σημαντικές τοιχογραφίες. Η Παναγία Σαραντασκαλιώτισσα είναι χτισμένη μέσα σε μια σπηλιά, γνωστή ως Σπηλιά του Πυθαγόρα. Εκεί λέγεται πως είχε βρει καταφύγιο ο αρχαίος έλληνας μαθηματικός, όταν κυνηγήθηκε από τον τύραννο Πολυκράτη.
---
φωτογραφία Σάμος, Ηραίον Σταύρος Ράλλης
