Η 5.200 χρόνων ακτινωτή πόλη Θερμή - η μόνη προϊστορική θέση στην Λέσβο, που ανασκάφτηκε συστηματικά!
Της Δέσποινας Τσολάκη, αρχαιολόγου
Ο προϊστορικός οικισμός της Θερμής στην ανατολική ακτή του νησιού της Λέσβου, σε απόσταση 10 χλμ. περίπου βόρεια της πόλης της Μυτιλήνης. Εντοπίστηκε και ανασκάφηκε από τη Βρετανική Σχολή Αθηνών, εκπροσωπούμενη από την αρχαιολόγο Winifred Lamb, κατά τα έτη 1929-1933. Η έρευνα αποκάλυψε μία σημαντική πόλη της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (3200 - 2400 π.Χ.) με πέντε διαδοχικές οικοδομικές φάσεις (Θερμή Ι-V), καθώς και οικιστικά κατάλοιπα της Μέσης και Ύστερης Εποχής του Χαλκού (2000 - 1300 π.Χ.). Μετά την ολοκλήρωση των ανασκαφικών εργασιών, ο χώρος επιχωματώθηκε για την προστασία των καταλοίπων και παρέμεινε ουσιαστικά απροσπέλαστος στους ειδικούς επιστήμονες και άγνωστος στους απλούς επισκέπτες για πολλές δεκαετίες.
Η Θερμή είναι η μόνη προϊστορική θέση στην Λέσβο που ανασκάφτηκε συστηματικά. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως μια πόλη πρώιμου αστικού χαρακτήρα σε επτά διαδοχικές οικοδομικές φάσεις της Πρώιμης (Θερμή Ι - IV, 3200 - 2400 π.Χ.), Μέσης και Ύστερης Χαλκοκρατίας (2000- 1300 π.Χ.).
Η Θερμή Ι ήταν μια μικρή πόλη, ανοχύρωτη, αλλά με πολεοδομική οργάνωση: τα σπίτια συνδέονταν με μεσοτοιχίες και σχημάτιζαν συγκροτήματα, οργανωμένα ακτινωτά γύρω από ένα κεντρικό συγκρότημα, το οποίο οριοθετούσε διάδρομος. Σε αυτή τη φάση απαντά ο βασικός αρχιτεκτονικός τύπος που συνεχίστηκε αναλλοίωτος σε όλην την διάρκεια ζωής του οικισμού: το ορθογώνιο στενόμακρο οικοδόμημα με κλειστό, ενίοτε ανοιχτό, προθάλαμο και θάλαμο, με είσοδο στην μια στενή πλευρά. Οι τοίχοι ήταν κτισμένοι με πέτρες και λάσπη, τα δάπεδα των σπιτιών και οι δρόμοι στρωμένοι συνήθως με θαλασσινά βοτσαλάκια και οι στέγες επίπεδες με κλαδιά και καλάμια πάνω σε δοκάρια, με επικάλυψη από πηλόχωμα.
Στην Θερμή ΙΙ γίνεται η πρώτη απόπειρα αμυντικής ενίσχυσης του οικισμού: οι συνεχείς εξωτερικοί τοίχοι των σπιτιών δημιουργούσαν ένα είδος οχυρωματικού περιβόλου .
Στην Θερμή ΙΙΙ κατασκευάζονται περίβολος και προμαχώνες.
Στην Θερμή IV εγκαταλείπεται το περικεντρικό σύστημα και η πόλη ξαναχτίζεται με διαφορετικό προσανατολισμό. Παράλληλοι δρόμοι χωρίζουν τον οικισμό σε μεγάλα οικοδομικά συγκροτήματα και η πόλη θωρακίζεται με οχυρωματικό περίβολο.
Στην Θερμή V κατασκευάστηκε ισχυρό αμυντικό τείχος και το "ορθογωνικό" ή γραμμικό πολεοδομικό σχέδιο τελειοποιήθηκε με τη χάραξη μιας κεντρικής οδικής αρτηρίας και μικρότερων εγκάρσιων δρόμων που δημιουργούσαν ανισομεγέθη οικοδομικά τετράγωνα και μικρούς ανοιχτούς χώρους. Γύρω στο 2400 π.Χ. ο οικισμός εγκαταλείφθηκε και κατοικήθηκε εκ νέου μετά το 2000 π.Χ. Πρόκειται για περιορισμένη εγκατάσταση χωρίς την έκταση των παλαιότερων περιόδων. Οι νέοι κάτοικοι συνέχισαν την παλιά παράδοση των ορθογώνιων σπιτιών με βοτσαλωτά δάπεδα και εστίες και χρησιμοποίησαν τον κεραμικό τροχό. Στη νέα πόλη βρέθηκαν κατασκευές που σχετίζονται με την παραγωγή της κεραμικής όπως θολωτός κλίβανος για την όπτηση των αγγείων. Την ίδια περίοδο, κοντά στα σπίτια, βρέθηκαν και τάφοι. Στην εποχή της ακμής της η Θερμή θα είχε περίπου 1.200 κατοίκους.
Σήμερα ο ανασκαμμένος χώρος καλύπτει περίπου 8 στρέμματα, υπολογίζεται όμως ότι σχεδόν άλλο τόσο χάθηκε από τη θαλάσσια διάβρωση.
Ο σπουδαίος αρχαιολογικός χώρος στο Κανόνι Πύργων Θερμής,
10 χλμ, Β.- ΒΔ. από την Μυτιλήνη,
στον 39ο παράλληλο [39°10′28.01″N 26°30′23.72″E].
Στον ίδιο οικισμό, ιστορικά στον διατηρητέα μνημεία έχουν χαρακτηρισθεί και πι πύργοι Αγγελάτου και Χαδούλη, και ο ενοριακός ΙΝ Αγίου Νικολάου (του 1815) με τον περίβολό του, καθώς και οι βρύσες / κρήνες Παναγίας Τουρλωτής.
[ΥΑ 33746/1924/11-4-1960 - ΦΕΚ 199/Β/11-5-1960]
Η αρχαιολογική σημασία της Θερμής, η ανάγκη προστασίας των καταλοίπων από τη θαλάσσια διάβρωση, την ανεξέλεγκτη φυσική βλάστηση και τις ανθρώπινες επεμβάσεις (καλλιέργεια - άροση), σε συνδυασμό με το γεγονός ότι αυτά βρίσκονται σε μία γρήγορα αναπτυσσόμενη παραθαλάσσια τουριστική περιοχή, καθιστούσε επιτακτική την ανάγκη να αποκαλυφθεί ο προϊστορικός οικισμός και να αναδειχθεί σε οργανωμένο και επισκέψιμο αρχαιολογικό χώρο. Για αυτούς τους λόγους Κ΄ ΕΠΚΑ ενέταξε την ανάδειξή του στο Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Πολιτισμός» του Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης 2000-2006, το οποίο ολοκληρώθηκε το 2008. Πέραν των άλλων εργασιών που πραγματοποιήθηκαν (αποψιλώσεις, αποχωματώσεις για την πλήρη αποκάλυψη του οικισμού, συντήρηση – στερέωση – αποκατάσταση οικιστικών καταλοίπων, έργων αντιστήριξης, κατασκευή δικτύου ομβρίων υδάτων, διάδρομοι επισκεπτών, ηλεκτροφωτισμός, δημιουργία χώρου στάθμευσης, φυτοκαλύψεις, τοποθέτηση εκμαγείων σε επιλεγμένους χώρους, εποπτικό υλικό κλπ.), κατασκευάστηκε συγκρότημα δυο κτιρίων εξυπηρέτησης κοινού, συνολικού εμβαδού 97,59 τ.μ., που συνδέονται με ημιυπαίθριο χώρο εμβαδού 28,35 τ.μ. και στεγάζονται με ενιαία δίρριχτη κεραμοσκεπή στέγη.
Τέλος, η ανάγκη εύρεσης χώρου αποθήκευσης και μελέτης των ποικίλων κινητών ευρημάτων από την ανασκαφή και τις αποχωματώσεις, οδήγησε την Κ΄ ΕΠΚΑ στην εκπόνηση μελέτης ανέγερσης δύο νέων ισόγειων κτιρίων – μουσειακών αποθηκών, συνολικού εμβαδού 194,31 τ.μ. Το έργο εντάχθηκε στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Κρήτης και Νήσων Αιγαίου 2007-2013 το 2010 και ολοκληρώθηκε το 2011.
Ύστερα από την ανάδειξη του χώρου στα πλαίσια του Περιφερειακού Επιχειρησιακού Προγράμματος «Πολιτισμός» του Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης 2000-2006, ο χώρος κατέστη επισκέψιμος για το κοινό. Σε ένα από τα δύο κτήρια εξυπηρέτησης του κοινού στεγάζονται οι μακέτες του προϊστορικού οικισμού και το αντίστοιχο πληροφοριακό υλικό.
ΠΗΓΗ: ΥΠΠΟΑ, ΕΦΑ ΛΕΣΒΟΥ, Γ. Λεκάκης "Σύγχρονης Ελλάδος περιήγησις". ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1.12.2021.
