Το πρώτο Ψυχοσάββατο για το 2021 - Ο Λέσβιος συγγραφέας Γιάννης Π. Μαυραγάνης γράφει για τα μνημόσυνα και τα κόλλυβα
Το πρώτο Ψυχοσάββατο για το 2021
Πριν τις Απόκριες και την Καθαρά Δευτέρα
Ο Λέσβιος συγγραφέας Γιάννης Π. Μαυραγάνης (1926-1999) στο βιβλίο του «Παλαιοχώρι Πλωμαρίου – Λέσβου – Παράδοση – Ιστορία – Η Ζωή και τα Έθιμα», Β΄ έκδοση, Αθήνα 1995, σελ. 139-145, γράφει για τα μνημόσυνα και τα κόλλυβα.
Αναφέρει πως το σιτάρι για τα κόλλυβα έπρεπε να το καθαρίσουν τρεις φορές κι ότι δεν κάνει να καθαριστεί τέταρτη φορά. «Τα Ψυχοσάββατα επίσης το κάθε σπίτι κάνει κόλλυβα για όλες τις ψυχές της οικογένειας. Η νοικοκυρά του σπιτιού, μαζί με τα κόλλυβα που πηγαίνει στην εκκλησιά τη μέρα εκείνη, έχει μαζί της γραμμένα σε μια κόλλα χαρτί και τα μικρά ονόματα των νεκρών.
Το χαρτί με τα ονόματα το δίνει στον παπά, να διαβαστεί την ώρα που τα γράμματα της εκκλησίας αναφέρονται στην ανάπαυση της ψυχής των νεκρών. Εκείνη την ημέρα αναφέρονται με τα μικρά τους ονόματα όλοι σχεδόν οι νεκροί του χωριού, με τη φροντίδα κάθε οικογένειας, σαν να γίνεται προσκλητήριο νεκρών…».
ΜΕ ΡΙΖΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ
Τα Ανθεστήρια
Το εθιμοτυπικό είναι πανάρχαιο και προχριστιανικό.
Την ίδια περίοδο, οι αρχαίοι Έλληνες γιόρταζαν τα Ανθεστήρια προς τιμήν του Διονύσου και του χθονίου Ερμή, μια από τις αρχαιότερες και μεγαλύτερες ελληνικές εορτές, με εκδηλώσεις και τελετουργικά όμοιες με το σημερινό καρναβάλι, την τσικνοπέμπτη και τα ψυχοσάββατα. Το τριήμερο του εορτασμού των Ανθεστηρίων θεωρούσαν ότι οι ψυχές των νεκρών επέστρεφαν στον επάνω κόσμο.
Η 3η και τελευταία ημέρα των Ανθεστηρίων, έφερε την ονομασία Χύτροι. Η ονομασία «χύτροι» προήλθε από τις χύτρες, όπου έβραζαν πανσπερμία - πολυσπόρια, τα κόλυβα για τις ψυχές των νεκρών, που αφιέρωναν στον Χθόνιο Ερμή την ημέρα αυτή. Όπως γίνεται και σήμερα με τα κόλυβα που μοιράζονται το Ψυχοσάββατο, για τις ψυχές των πεθαμένων. Τα κόλυβα ως το "γλυκό των νεκρών" είναι πανάρχαιο ελληνικό έθιμο και είχαν την ίδια ονομασία καθώς και τρόπο παρασκευής και στα αρχαία χρόνια.
Σύμφωνα με την λαογράφο-εθνολόγο, Μιράντα Τερζοπούλου τα εκχριστιανισμένα Ψυχοσάββατα, που διαπλέκονται με το Καρναβάλι και την επακολουθούσα Σαρακοστή, μπορεί να αφορούν οικείους νεκρούς, δεν είναι όμως ίσως άσχετα με τις παραδοσιακές αποκριάτικες μεταμφιέσεις των κτηνοτρόφων-αγροτών, με τις προβιές, τα κουδούνια και τα μουτζαλωμένα τρομακτικά πρόσωπα, που θεωρούνται ότι αναπαριστάνουν δαιμονοποιημένες ψυχές νεκρών. Αλλά και με τις κωμικές παραστάσεις που δίνουν οι αποκριάτικοι θίασοι, και που, παρά την αυτοσχεδιαστική ελευθερία τους, κρατούν σταθερά στο επίκεντρο και αναπλάθουν συνεχώς σε πολλές παραλλαγές το θέμα «θάνατος-ανάσταση».
Η ιδέα του θανάτου που υποφώσκει σ' όλη την αποκριάτικη λατρευτική δράση, της οποίας μάλιστα οι περισσότερες εκδηλώσεις, με αποκορύφωμα την έξοδο της Καθαροδευτέρας, διεξάγονταν στο ύπαιθρο και πάνω στο νωπό χώμα, αναδεικνύει συμβολικά τη διπλή ιδιότητα της ίδιας της γης ως υποδοχέα των νεκρών σωμάτων αλλά και ως μήτρας και τροφοδότριας κάθε μορφής ζωής.
Μια τέτοια συμφιλίωση με την ιδέα του θανάτου δίνει στους ανθρώπους την υπαρξιακή ελευθερία που οδηγεί στη συνειδητοποίηση της πανανθρώπινης ισότητας μπροστά στη νομοτέλεια του κόσμου, άρα και του παράλογου κάθε κοινωνικής διάκρισης.
Δεν είναι λοιπόν χωρίς σημασία ότι η ανοιξιάτικη αυτή γιορτή των υλικών απολαύσεων της Αποκριάς, συμπίπτει χρονικά με μια περίοδο μνήμης και τιμής των νεκρών, νεκρολατρεία που πάντα εντεινόταν τη μεταβατική αυτή εποχή, συνδεδεμένη επίσης με το μύθο της αιώνιας επιστροφής.
