H σημασία των προγραμμάτων προφορικής ιστορίας στις τοπικές κοινωνίες: παραδείγματα και προβληματισμοί
Γράφει: Γιώργος Τσιώλης: επίκουρος καθηγητής, Τμήμα Κοινωνιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης
Περίληψη:
Το κείμενο εστιάζει στη σημασία που λαμβάνει η υλοποίηση προγραμμάτων κοινοτικής προφορικής ιστορίας για τις τοπικές κοινωνίες, εκθέτοντας δύο παραδείγματα τέτοιων εγχειρημάτων που πραγματοποιήθηκαν με την ουσιαστική συμμετοχή των κατοίκων των περιοχών. Σταχυολογεί τις ευεργετικές συνέπειες που έχουν τέτοια προγράμματα ως εναύσματα ενεργητικής επανοικειοποίησης της τοπικής ιστορίας, κριτικού αναστοχασμού και κατανόησης της ιστορικής εξέλιξης, καθώς και προβληματισμού σε σχέση με τις προοπτικές της τοπικής ανάπτυξης. Υποστηρίζει, δε, πως τέτοια εγχειρήματα θα πρέπει να κατανοούνται ως διαρκώς εξελισσόμενες και ανοικτές διαδικασίες, που τροφοδοτούνται από τη συμμετοχή και το ενδιαφέρον των κατοίκων της περιοχής.
Στο παρόν κείμενο θα αναφερθώ στη σημασία που αποκτά η υλοποίηση προγραμμάτων προφορικής ιστορίας στις τοπικές κοινότητες, εκθέτοντας δύο παραδείγματα τέτοιων προγραμμάτων στα οποία είχα την τύχη να συμμετάσχω. Και στα δύο αυτά προγράμματα, που πραγματοποιήθηκαν σε κοινότητες νησιών του Αιγαίου, η ουσιαστική συμμετοχή των κατοίκων ήταν αποφασιστικός παράγοντας για την υλοποίησή τους.
1ο Πρόγραμμα: Ιστορίες ζωής και αφηγήσεις εργατών της κοινότητας Κεφάλου στην Κω
Στα 2001 προτάθηκε στην κοινότητα Κεφάλου της Κω ένα φιλόδοξο πρόγραμμα τοπική ανάπτυξης, που είχε ως επίκεντρο τη δημιουργία ενός πολιτιστικού και οικολογικού κέντρου[1]. Το κέντρο αυτό θα λειτουργούσε στις εγκαταλελειμμένες μεταλλευτικές εγκαταστάσεις περλίτη, που βρίσκονται στο όρος Ζηνί, αφού πρώτα εκπονούνταν σχετικές μελέτες για την ανακατασκευή των εγκαταστάσεων αυτών. Σύμφωνα με τη λογική του προγράμματος, το εν λόγω κέντρο θα διαθέτει τις υποδομές, για να φιλοξενήσει πολιτιστικές, εκπαιδευτικές και παραγωγικές δραστηριότητες, συμβάλλοντας ουσιαστικά σε μορφές βιώσιμης, ήπιας και αειφόρου ανάπτυξης της περιοχής[2].
Εντός του προγράμματος αυτού έλαβε χώρα ένα εγχείρημα κοινοτικής προφορικής ιστορίας[3]. Ειδικότερα, επιχειρήσαμε[4] να συλλέξουμε αφηγήσεις ζωής από όσους και όσες κατοίκους του χωριού της Κεφάλου είχαν εργασθεί στην εξόρυξη και την επεξεργασία του περλίτη στο λατομείο Μπούρα. Παρότι ο αριθμός των εργατών αυτών δεν ήταν ιδιαίτερα μεγάλος (καταγράψαμε 44 εργάτες και πραγματοποιήσαμε συνεντεύξεις με 14 από αυτούς), αξιολογήσαμε την εν λόγω επιχείρηση ως ιδιαίτερα σημαντική για τους παρακάτω λόγους. Το λατομείο Μπούρα αποτέλεσε την πρώτη σημαντική και οργανωμένη παραγωγική δραστηριότητα στην περιοχή της Κεφάλου, η οποία σε μια περίοδο αυξανόμενου εγχρηματισμού της τοπικής οικονομίας (δεκαετία του ΄60) παρείχε τη δυνατότητα σε φτωχούς χωρικούς (γεωργούς και κτηνοτρόφους) να ενταχθούν σε εξαρτημένες σχέσεις μισθωτής εργασίας και να οργανώσουν τη ζωή τους με βάση τον μισθό, χωρίς να απομακρυνθούν από τον τόπο τους. Όμως και η παύση λειτουργίας της συγκεκριμένης επιχείρησης, το 1982, σηματοδότησε σημαντικές ανακατατάξεις σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο, αφού συνέπεσε με (και επιβλήθηκε από) την πρόκριση της τουριστικής ανάπτυξης ως κυρίαρχης οικονομικής δραστηριότητας της περιοχής.
Μέσα από τις ιστορίες ζωής των ανθρώπων, που δούλεψαν στο λατομείο (γεννημένοι κατά τις δεκαετίες του ΄20 και ΄30), προσπαθήσαμε να ψηλαφίσουμε πτυχές της κοινωνικής ιστορίας της κοινότητας της Κεφάλου[5]. Εξετάσαμε τους τρόπους με τους οποίους οι αλλαγές στις ευρύτερες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες εγγράφηκαν στις ιστορίες ζωής των εργατών του Ζηνιού και μετέβαλαν τον τρόπο ζωής, τις αξίες και τις κοινωνικές σχέσεις στο πλαίσιο μιας παραδοσιακής κοινότητας. Επίσης, εξετάσαμε τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι προσπάθησαν να αντεπεξέλθουν έναντι των μεταβολών αυτών. Για τους σκοπούς αυτούς δουλέψαμε ως εξής:
- Με τη βοήθεια παλαιών εργατών, με τους οποίους πραγματοποιήσαμε μια ομαδική συνέντευξη, καταγράψαμε τα ονόματα όλων των ανθρώπων που εργάστηκαν για ένα σημαντικό χρονικό διάστημα στην εξόρυξη και στην επεξεργασία του περλίτη. Βρήκαμε πως μεταξύ 1961-1982 εργάστηκαν στην επιχείρηση «Μπούρα» 44 εργάτες με διάφορες ειδικότητες. Επίσης, καταγράψαμε τα βασικά κοινωνικά χαρακτηριστικά των εργατών αυτών. Ανιχνεύσαμε την κοινωνική τους καταγωγή, τους βασικούς επαγγελματικούς σταθμούς των ιδίων, πριν και μετά την εργασία τους στο λατομείο, καθώς και τις επαγγελματικές δραστηριότητες των απογόνων τους.
- Στη συνέχεια διενεργήσαμε μια σειρά ανοικτών βιογραφικών αφηγηματικών συνεντεύξεων[6] με 14 εργάτες του λατομείου. Πραγματοποιήσαμε ακόμη συνεντεύξεις με τρεις γυναίκες που εργάστηκαν στο Ζηνί στις απαρχές της μεταλλευτικής δραστηριότητας (αρχές της δεκαετίας του ΄60). Οι περισσότερες από αυτές τις συνεντεύξεις ηχογραφήθηκαν, ενώ κάποιες άλλες βιντεοσκοπήθηκαν κιόλας. Μεγάλο μέρος των βιντεοσκοπήσεων πραγματοποιήθηκε στους χώρους εργασίας ή σε χώρους που διαδραματίστηκαν σημαντικά γεγονότα, στα οποία αναφέρονται στις αφηγήσεις (περιπατητικό μέρος των συνεντεύξεων)[7].
Οι βιογραφικές αφηγηματικές συνεντεύξεις παρέχουν ενδιαφέροντα στοιχεία σε θεματικές όπως:
- Στοιχεία που αφορούν τις οικονομικές και παραγωγικές δραστηριότητες της περιοχής κατά τις δεκαετίες του ΄50 και του ΄60.
- Στοιχεία σχετικά με τις επιβιωτικές στρατηγικές, που υιοθετούσαν οι Κεφαλιανοί στη δεκαετία του ΄60, όταν ο αυξανόμενος εγχρηματισμός της οικονομικής ζωής καθιστούσε επιτακτικότερη την ένταξή τους στο σύστημα της μισθωτής εργασίας.
- Στοιχεία για τις απαρχές της μεταλλευτικής δραστηριότητας στην περιοχή, η οποία τοποθετείται στο τέλος της δεκαετίας του ΄50.
- Μαρτυρίες των άμεσων πρωταγωνιστών (των ίδιων των εργατών του Ζηνιού) για τη διαδικασία εγκατάστασης του λατομείου στο Ζηνί, τη διαδικασία στρατολόγησης του προσωπικού, τον τρόπο οργάνωσης της εργασίας, τα στάδια της διαδικασίας εξόρυξης και τα καθήκοντα των εργατών, σε κάθε ένα από αυτά, ανάλογα με τις ειδικότητές τους, την τεχνολογική εξέλιξη της διαδικασίας εξόρυξης στο πέρασμα του χρόνου· ακόμη, για τις συνθήκες εργασίας, τους τρόπους πληρωμής καθώς και τις σχέσεις των εργατών με τον εργοδότη και τους εκπροσώπους του.
- Μαρτυρίες για τη διαδικασία ίδρυσης του σωματείου των εργατών του Ζηνιού στη μεταπολίτευση.
- Αναφορές στην παύση λειτουργίας του λατομείου, στα 1982, και στη διάδοχη κατάσταση απασχόλησης των εργατών του Ζηνιού.
Κατά τη διενέργεια της έρευνας πραγματοποιήθηκαν Γενικές Συνελεύσεις των κατοίκων της Κεφάλου. Στις συνελεύσεις αυτές η ερευνητική ομάδα είχε την ευκαιρία να συζητήσει με τους κατοίκους ζητήματα από την κοινωνική ιστορία της κοινότητας, να καταγράψει τις απόψεις τους και να τους καλέσει να συμμετέχουν στην έρευνα. Πραγματοποιήθηκαν, επίσης, ημερίδες στις οποίες παρουσιάστηκαν τα ευρήματα των μελετών, προβλήθηκε το ντοκιμαντέρ «Οι άνθρωποι του Ζηνιού» και συζητήθηκαν οι αναπτυξιακές προοπτικές της περιοχής.
2 Πρόγραμμα: Φωτογραφικό αρχείο και προσωπικές μαρτυρίες των κατοίκων του Ιππείου (Λέσβος)
Το 2001 ο Πολιτιστικός Σύλλογος Ιππείου στη Λέσβο ανέλαβε την πρωτοβουλία δημιουργίας ενός φωτογραφικού αρχείου με προσωπικές και οικογενειακές φωτογραφίες των κατοίκων της περιοχής. Το αρχείο περιλαμβάνει απεικονίσεις θεμάτων από ποικίλες κοινωνικές εκδηλώσεις των κατοίκων του χωριού κατά το μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα (από τη δεκαετία του ΄20 έως και τη δεκαετία του ΄70). Εικονίζονται σε αυτές σημαντικά για τον τόπο γεγονότα, πρόσωπα, δημόσιες εκδηλώσεις, εορτές και τελετές, αλλά και στοιχεία από την καθημερινή ζωή των κατοίκων, τις ασχολίες τους, τα γλέντια και τις συνευρέσεις τους
Το αρχείο εκτέθηκε για πρώτη φορά στις τοπικές θερινές πολιτιστικές εκδηλώσεις του 2001 και έκτοτε επεκτείνεται με πρωτοβουλία των κατοίκων και υπό τον συντονισμό των ανθρώπων του Πολιτιστικού Συλλόγου. Το 2003, ο Σύλλογος απευθύνθηκε στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου για να συνδράμει στην τεκμηρίωση αυτών των φωτογραφιών. Μια ομάδα φοιτητών και φοιτητριών, υπό την καθοδήγηση και τον συντονισμό του γράφοντος, πραγματοποίησε μια σειρά από ομαδικές και ατομικές συνεντεύξεις με κατοίκους του χωριού Ίππειος. Με έναυσμα τις φωτογραφίες ζητήσαμε από τους συνομιλητές μας να αφηγηθούν σημαντικά γεγονότα, να περιγράψουν καταστάσεις και δραστηριότητες που είχαν να κάνουν με την εργασία τους, τις ασχολίες τους, τα επαγγέλματα, την εκπαίδευση, τις πρακτικές της καθημερινότητας, τις γιορτές και τις τελετές, τα γλέντια τους. Η συμμετοχή των ανθρώπων του χωριού σε αυτήν την προσπάθεια ήταν εξαιρετικά ενθουσιώδης.
Οι φωτογραφίες με την τεκμηρίωση και τις αναφορές, που είχαν προκύψει από τις συνεντεύξεις με τους κατοίκους, εκτέθηκαν σε εκδηλώσεις του χωριού αλλά και σε έκθεση που διοργάνωσε η Φωτογραφική Εταιρία Μυτιλήνης και στην οποία παρατηρήθηκε ιδιαίτερα μεγάλη προσέλευση επισκεπτών[8].
Η σημασία εγχειρημάτων προφορικής ιστορίας για τις τοπικές κοινωνίες
Τέτοια εγχειρήματα ανασύνθεσης πτυχών της τοπικής ιστορίας μέσα από την ενεργοποίηση των κατοίκων και τη συλλογή προφορικών μαρτυριών και ‘τεκμηρίων ζωής’[9] μπορεί να έχουν πολλαπλή σημασία για τις τοπικές κοινωνίες.
1) Έρχονται, κατ’ αρχάς, να συνεισφέρουν στον εμπλουτισμό της γνώσης γύρω από την τοπική ιστορία της κοινότητας, καλύπτοντας έτσι ένα σημαντικό γνωστικό κενό, στον βαθμό που η συμβατική ιστοριογραφία σπάνια στρέφει το ενδιαφέρον της σε αυτό το επίπεδο. Συχνά, δε, έρχεται να αντιπαραβληθεί προς την κυρίαρχη ιστορική αφήγηση, δείχνοντας ότι η κοινωνική ζωή είναι πιο σύνθετη, αντιφατική και πολυσχιδής. Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να αμφισβητήσει στερεοτυπικές αντιλήψεις που έχουν παγιωθεί στον κυρίαρχο λόγο.
2) Η ανασύνθεση της τοπικής ιστορίας μέσα από την ενεργοποίηση της μνήμης και την αξιοποίηση της γνώσης των ‘απλών’ ανθρώπων που την έζησαν, βασίζεται στην αναγνώριση αυτών των ανθρώπων ως φορέων της δικής τους προσωπικής ιστορίας, αλλά και συν-δημιουργών της κοινοτικής ιστορίας. Εστιάζουμε στους τρόπους δράσης τους, στις στρατηγικές τους, στα βιογραφικά τους σχέδια, τους αξιακούς τους προσανατολισμούς. Ταυτόχρονα, όμως, σκιαγραφούνται και οι υλικοί παράγοντες και οι κοινωνικές σχέσεις, που αποτελούν εκείνο το πλαίσιο εντός του οποίου οι άνθρωποι καλούνται να αλληλεπιδράσουν, προσδιορίζοντας δυνατότητες αλλά και περιορισμούς.
3) Ανασυγκροτώντας το παρελθόν μέσα από τις ιστορίες των ιδίων των μελών της κοινότητας και των οικογενειών τους, η γνώση του παρελθόντος δεν προσλαμβάνεται ως παθητική γνώση αλλά καθίσταται οικεία. Γίνεται έτσι σαφές στους νεότερους πως η τοπική ιστορία τούς αφορά άμεσα, αφού είναι άρρηκτα συνδεδεμένη τόσο με τη δική τους ζωή όσο και με εκείνες των κοντινών τους προσώπων. Η ανασύνθεση της τοπικής ιστορίας ‘από τα κάτω’, μέσα δηλαδή από τις μνήμες των ανθρώπων που τη βίωσαν, μπορεί να σημαίνει την επανοικειοποίηση της τοπικής ιστορίας με ενεργητικό τρόπο.
4) Αυτό μπορεί να αποτελέσει έναυσμα αναστοχασμού της τοπικής κοινωνίας. Μπορεί δηλαδή να την βοηθήσει να στοχαστεί πάνω στις αλλαγές της φυσιογνωμίας της· να δει το παρόν με φόντο το παρελθόν της αλλά και να προβληματιστεί για το μέλλον της. Να παρακολουθήσει αλλά και να προβληματιστεί σχετικά με την επίδραση των κοινωνικών αλλαγών στη ζωή της κοινότητας: πώς δηλαδή αλλαγές στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον άλλαξαν τον τρόπο ζωής, τις πρακτικές, τις αξίες και τις σχέσεις στο πλαίσιο της τοπικής κοινωνίας. Παλιές δραστηριότητες, συνήθειες ή ‘ύφη’ ζωής επαναξιολογούνται στο φως των νεοτέρων, αλλά και αυτές, με τη σειρά τους, κατανοούνται ως ιστορικές μετεξελίξεις.
5) Η ανασύνθεση της τοπικής ιστορίας μέσα από ‘τεκμήρια ζωής’ (φωτογραφίες, γράμματα, αφηγήσεις και μνήμες) των ιδίων των κατοίκων αποκτά έτσι και εκπαιδευτικό χαρακτήρα. Μπορεί να βοηθήσει, δηλαδή, τα νεότερα μέλη της κοινότητας να κατανοήσουν τον τρόπο με τον οποίο προέκυψε η κατάσταση την οποία βιώνουν, εντάσσοντάς την σε ένα ιστορικό πλαίσιο. Επίσης, μπορεί να αποτελέσει ένα αποτελεσματικό μέσο, για να συνδέσουν οι μαθητές το περιβάλλον τους με ένα ευρύτερο παρελθόν της κοινότητας, αξιοποιώντας στοιχεία από τις προφορικές αφηγήσεις, που έχουν συλλεχθεί, και εμπλουτίζοντάς τα με στοιχεία από αφηγήσεις μελών της οικογένειάς τους, που θα συλλέξουν οι ίδιοι. Εμπεδώνεται με αυτό τον τρόπο η συνείδηση πως μπορούμε να κατανοήσουμε τη σημερινή κατάσταση μόνο σε οργανική σύνδεση με την προηγούμενη, αποφεύγοντας έτσι την τάση φυσικοποίησης και αποπλαισιοποίησης των κοινωνικών φαινομένων.
Θα πρέπει ωστόσο να σημειωθεί πως ένα πρόγραμμα κοινοτικής προφορικής ιστορίας δεν θα πρέπει να νοείται ως ένα τετελεσμένο γεγονός, αλλά ως μια διαρκώς εξελισσόμενη και ανοικτή διαδικασία. Οι άνθρωποι στην κοινότητα μπορούν με τις παρατηρήσεις τους να παρεμβαίνουν παρέχοντας πληροφορίες ή μαρτυρίες για τα γεγονότα ή τις διαδικασίες που περιγράφονται στο εν λόγω πρόγραμμα, ανανεώνοντας και μετασχηματίζοντας διαρκώς το γνωστικό του περιεχόμενο. Επίσης, οι εκπαιδευτικοί της κοινότητας, ή μέλη πολιτιστικών συλλόγων, φοιτητές και εθελοντές, μπορούν να συνεισφέρουν στην εργασία συλλογής και επεξεργασίας στοιχείων και να εμπλουτίζουν το εγχείρημα.
Αντί επιλόγου θα παραθέσω ένα απόσπασμα από τον πιο σημαντικό ίσως εκπρόσωπο της ‘προφορικής ιστορίας’, τον Βρετανό Paul Thompson [10], που συμπυκνώνει με τον καλύτερο τρόπο όσα προανέφερα: «Η προφορική ιστορία είναι μια ιστορία που δομείται γύρω από τους ανθρώπους. Ζωντανεύει την ίδια την ιστορία και διευρύνει τον ορίζοντά της. Αναδεικνύει ήρωες όχι μόνο από τον κύκλο των ηγετών αλλά και από το ανώνυμο πλήθος. Ενθαρρύνει δασκάλους και μαθητές να γίνουν συνεργάτες. Φέρνει την ιστορία μέσα στην κοινότητα και την βγάζει έξω από αυτήν. Τονώνει την αξιοπρέπεια και την αυτοπεποίθηση των λιγότερο προνομιούχων, και ιδιαίτερα των ανθρώπων προχωρημένης ηλικίας. Προάγει την επικοινωνία, άρα και την κατανόηση μεταξύ των κοινωνικών τάξεων και των γενεών. Προσφέρει στους ιστορικούς και σε άλλους κοινά νοήματα, που τους δίνουν την αίσθηση ότι ανήκουν σε κάποιο χώρο και χρόνο. Κοντολογίς, βοηθά στην ολοκλήρωση του ανθρώπου».
Παραπομπές: [1] Η πρόταση υποβλήθηκε από τον Καθηγητή Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης Σκεύο Παπαϊωάννου, στον Δήμο Ηρακλειδών, ο οποίος ανέθεσε την εκπόνηση των σχετικών μελετών στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. [2] Για μια συνολική θεώρηση της λογικής του προγράμματος καθώς και των σχετικών προτάσεων, βλ. τη Μελέτη, που εκπονήθηκε από το Εργαστήριο Κοινωνικής Ανάλυσης και Εφαρμοσμένης Κοινωνικής Έρευνας, του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, στη διεύθυνση: http://www.egaio.gr/files/Odigoi-Ergaleia/Bibliothiki_Aeiforia/Meletes_Aeiforia/Kefalos_Zini.pdf (προσπέλαση στις 31/10/2011). [3] Βλ. επίσης Γ. Τσιώλης. «Αφηγήσεις εργατών: η ανασύνθεση της ιστορίας ενός μεταλλείου». Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου με θέμα: Ιστορικά Μεταλλεία στο Αιγαίο 19ος – 20ος αιώνας, (Μήλος 3-5 Οκτωβρίου 2003). Εκδόσεις Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς. [4] Στο τμήμα αυτό του προγράμματος ενεπλάκησαν οι Γιώργος Τσιώλης, Σκεύος Παπαϊωάννου και Ελεάννα Σπυριδάκη. [5] Η Κέφαλος είναι μια κοινότητα στο νοτιοδυτικό άκρο του νησιού της Κω, η οποία σε λιγότερο από μισό αιώνα μετατράπηκε από μια ημι-αυτάρκη αγροτική κοινότητα μικρών ανεξάρτητων παραγωγών (γεωργών και κτηνοτρόφων) σε ένα τουριστικό θέρετρο, στο οποίο κυριαρχούν σχέσεις μισθωτής εργασίας ή αυτοαπασχόλησης στον τομέα της παροχής υπηρεσιών αναψυχής. [6] Για τη μέθοδο της βιογραφικής αφηγηματικής συνέντευξης βλ. Fritz Schütze. 1983. Biographieforschung und Narratives Interview, Neue Praxis, 13. Peter Alheit. 1997. Η αφηγηματική συνέντευξη. Μια εισαγωγή. Στο Παπαϊωάννου, Σ., Alheit, P. & Olesen, H.S. (επιμ.), Κοινωνικός μετασχηματισμός, εκπαίδευση και τοπική κοινωνία. Ρέθυμνο/Ανώγεια: Πανεπιστήμιο Κρήτης. Γιώργος Τσιώλης. 2006. Ιστορίες Ζωής και Βιογραφικές Αφηγήσεις. Η Βιογραφική Προσέγγιση στην Κοινωνιολογική Ποιοτική Έρευνα. Αθήνα: Κριτική. [7] Προϊόν των καταγραφών αυτών αποτέλεσε η ταινία «Οι άνθρωποι του Ζηνιού», που σκηνοθέτησε ο Άγγελος Κοβότσος. [8] Η έκθεση φωτογραφίας με τίτλο «Ίππειος: Φωτογραφικές μνήμες και μαρτυρίες» πραγματοποιήθηκε από τις 12 έως τις 16 Ιανουαρίου 2004 στον εκθεσιακό χώρο της Φωτογραφικής Εταιρείας Μυτιλήνης. [9] Βλ. το κλασικό βιβλίο του Ken Plummer. 2000. Τεκμήρια Ζωής. Εισαγωγή στα Προβλήματα και τη Βιβλιογραφία μιας Ανθρωπιστικής Μεθόδου. Αθήνα: Gutenberg. [10] Paul Thompson. 2002. Φωνές από το Παρελθόν. Προφορική Ιστορία. Αθήνα: Πλέθρον. ---------------------------------- ΒΛΕΠΕ ΑΡΧΕΙΟ Lesvosnews http://lesvosnews.net/2011/10/22/ippeios/
