Γράφει ο Φώτης Βασιλάρας
“Δεν ξέρω αν τα περισσότερα τραγούδια γράφονται, όπως λένε, σε δύσκολες στιγμές. Θέλω να πιστεύω, πάντως, πως ονειρεύονται τις πιο ευτυχισμένες”, είχε πει ο μεγάλος Έλληνας λαϊκός μουσικοσυνθέτης, Γιάννης Παπαϊωάννου. Κάθε τραγούδι, λοιπόν, έχει τις στιγμές του. Εσωκλύει τις εμπειριές, τα βιώματα και την έμπνευση του δημιουργού του. Σ’ όλα τα είδη της μουσικής, το τραγούδι έχει αφορμή “γέννησης”. Πόσο μάλλον όταν αναφερόμαστε στο ελληνικό λαϊκό τραγούδι.
Λαϊκό τραγούδι είναι αυτό που κυλάει από γενιά σε γενιά, αναλλοίωτο και ατόφιο. Είναι εκείνο το τραγούδι των Ελλήνων, δοσμένο σε ελληνική γλώσσα, που είναι εναρμονισμένο στο ύφος της ελληνικής αστικής λαϊκής μουσικής, τόσο από την αρχαιότητα, όσο και μεταγενέστερα, μετά το τέλος της δεκαετίας του 1950, όταν μια νέα γενιά μουσικών αναπτύχθηκε από το ρεμπέτικο τραγούδι, στη λαϊκή μουσική της εποχής. Το λαϊκό τραγούδι, σε όλες του τις εκφάνσεις, μετεξελίξεις και σε όλα τα είδη του, έχει κοινωνικό και πολιτικό χαρακτηρά. Η εμπλοκή του στις πολιτικές και κοινωνικές περιπέτειες του τόπου υπήρξε τόσο άμεση, που μπορούμε να πούμε ότι, όχι μόνο τις καθρεφτίζει, αλλά αποτελεί κομμάτι τους. Υπάρχουν, βεβαίως, και τα “απολιτίκ” τραγούδια, όπως αυτά που περιγράφουν ιστορίες του έρωτα, αλλά οι ρίζες του ελληνικού λαϊκού τραγουδιού είναι βαθιά χωμένες στην κοινωνική πραγματικότητα απ' όπου έχει αντλήσει πλείστες φορές τους χυμούς του. Από τα δημοτικά τραγούδια που τραγουδούσαν οι κλέφτες και οι αρματολοί στα πεδία των μαχών και τα κλέφτικα τραγούδια της Τουρκοκρατίας μέχρι τα Αντάρτικα της Εθνικής Αντίστασης στην περίοδο της Χούντας. Το λαϊκό τραγούδι, επομένως, είναι συνυφασμένο με γεγονότα του πολιτικού και κοινωνικού παρελθόντος αυτού του τόπου.
Όταν αναφερόμαστε στο λαϊκό τραγούδι, πρέπει να γνωρίζουμε από που προέρχεται και πως έφτασε μέχρι τη σημερινή του μορφή. Η αρχική του μορφή ήταν το δημοτικό ή παραδοσιακό τραγούδι. Ονομάστηκε έτσι λόγω του οτι ο αρχικός του δημιουργός ήταν άγνωστος και η συνδιαμόρφωσή του ήταν αποτέλεσμα πολλών ανθρώπων με πολλές μετατροπές σε σύνθεση και στίχο από τον καθένα. Το επόμενο στάδιο ήταν το ρεμπέτικο, ένα είδος αστικού τραγουδιού που γεννιέται στην ανεπτυγμένη οικονομικά και πολιτιστικά Σμύρνη στα μέσα του 19ου αιώνα. Η διαμόρφωση του οριστικού ρεμπέτικου μουσικού ύφους έγινε με την άφιξη των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, μετά την καταστροφή της Σμύρνης το 1922, όπου οι πρόσφυγες συνεργάζονται πλεόν με τους ντόπιους μουσικούς τραγουδιστές. Από το 1952 κι ιδιαίτερα τις δεκαετίες 1950-1960 κι έπειτα, παρατηρούμε το “λαϊκό τραγούδι” που ως έννοια γνωρίζουμε έως σήμερα. Βεβαίως, διάφοροι παράγοντες το μετάλλαξαν από τη δεκαετία του 1980 και μετά.
Ξεκινώντας, λοιπόν, χρονολογικά από τα δημοτικά τραγούδια, παρατηρούμε διάφορες καταστάσεις που περιγράφονται σε αυτά. Το “Γιάννη μου το μαντήλι σου” (Παραδοσιακού της Ηπείρου) πρόκειται για ένα πασίγνωστο τραγούδι που περιγράφει με λόγια και συναισθήματα πόνου που προξενεί η ξενιτιά, ενώ ο ξακουστός “Θούριος” (1797) του Ρήγα Φερραίου εκθέτει με θέρμη τις ιδέες του συγγράφεα για ξεσηκωμό και ξέσπασμα προς την επανάσταση απέναντι στους Τούρκους.
Στο μεταίχμιο δημοτικού και ρεμπέτικου τραγουδιού κατατάσσεται το “Της αμύνης τα παιδιά” (1916). Το αρχικό τραγούδι ήταν παραδοσιακό, όμως έπειτα δηλώθηκε στην ΑΕΠΙ ως διασκευή του Σταύρου Ξαρχάκου σε στίχους Νίκου Γκάτσου – Αγαθής Δημητρούκα. Το τραγούδι γράφτηκε την περίοδο του Εθνικού Διχασμού. Τότε κάποιοι αξιωματικοί στη Θεσσαλονίκη έφτιαξαν το κίνημα της Εθνικής Αμύνης για την είσοδο της χώρας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και ο Ελευθέριος Βενιζέλος έφτασε στη Θεσσαλονίκη, όπου ίδρυσε νέα κυβέρνηση. Σήμα κατατεθέν του ρεμπέτικου τραγουδιού είναι οι φυλακές, όπου σε πολλά τραγούδια περιγράφεται η κατάσταση εντός των τοιχών από τους έγκλειστους. Χαρακτηριστικά δείγματα γραφής “Πέντε χρόνια δικασμένος - Γεντί κουλέ” (1934) του Βαγγέλη Παπάζογλου και το “Αντιλαλούν οι φυλακές” (1935) του Μάρκου Βαμβακάρη, όπου αφηγούνται ιστορίες καταδίκων.
Το 1940, το ρεμπέτικο τραγούδι δηλώνει παρόν στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο (“Στης Αλβανίας τα βουνά” - Μάρκος Βαμβακάρης) ενώ παράλληλα έχουμε και την εμφάνιση των καθαρά πολεμικών τραγουδιών (“Βάζει ο Ντούτσε τη στολή του” - 1941) και την έκρηξη της καριέρας της Σοφίας Βέμπο. Το είδος των τραγουδιών αποτελεί κάτι μοναδικό και γι’ αυτό δεν τα εντάσσουμε στη δημοτική ή ρεμπέτικη μουσική. Η αναφορά, όμως, είναι άξια διότι τα εν λόγω τραγούδια έχουν πάλι κοινωνικό υποβάθρο και υπογραμμίζουν την κατάσταση της Ελλάδας της περιόδου του 1940. Το 1947 έχουμε ένα τραγούδι - σταθμό στη ρεμπέτικη μουσική, το πρώτο τραγούδι του Απόστολου Καλδάρα, σε μουσική και στίχους, το “Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι”, στο οποίο αποτυπώνονται οι σκληρές συνθήκες εμφύλιας αντιπαράθεσης που ξεκίνησε το Δεκέμβριου του 1944. Αιτία δημιουργίας του ήταν οι πρώτες συλλήψεις και προσαγωγές μελών της Εθνικής Αντίστασης στις φυλακές του Επταπυργίου (Γεντί Κουλέ), ενώ ένα χρόνο αργότερα, το 1948, έχουμε τη δημιουργία ενός ιστορικού τραγουδιού. Αφορμή του είναι και πάλι ο ελληνικός εμφύλιος. “Συννεφιασμένη Κυριακή”, λοιπόν, και Βασίλης Τσιτσάνης. Χαρακτηριστικό εκείνης της εποχής ήταν και η οικονομική δυσπραγία, άλλο ένα κοινωνικό φαινόμενο που αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τον μεγάλο ρεμπέτη (“Πάλιωσε το σακάκι μου” - 1948).
Η σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας σημαδεύτηκε από έντονα πολιτικά πάθη και μεγάλες κοινωνικές αντιπαραθέσεις. Η άνοδος (1967) και η πτώση (1974) της στρατιωτικής δικτατορίας όξυνε τα φαινόμενα αυτά. Αυτό είχε ως συνέπεια τη δημιουργία μιας νέας τάσης που ονομάστηκε “πολιτικό τραγούδι”. Αυτό το είδος τραγουδιού συγκαταλέγεται στο λαϊκό τραγούδι και με πιο ακρίβεια στο έντεχνο λαϊκό τραγούδι, έχοντας έντονα τα στοιχεία της πολιτικής αμφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής. Έντεχνο λαϊκό τραγούδι ονομάζει εκείνο το είδος που μπορεί να αποδοθεί είτε με λαϊκή, είτε με συμφωνική ορχήστρα. Συχνά, μάλιστα, πρόκειται για μελοποιημένη ποίηση. Η πρώτη προσπάθεια εννοιολόγησης του πολιτικού τραγουδιού έγινε από τον Μάνο Χατζιδάκι στο Τρίτο Πρόγραμμα της ελληνικής ραδιοφωνίας στις 3 Σεπτεμβρίου 1978: “Το πολιτικό τραγούδι, οριοθετείται ως τραγούδι αντίστασης και διαρκούς πάλης ενάντια σε κάθε μορφή πολιτικής, εθνικής και κοινωνικής αδικίας, ως μια μορφή αυτοσυνείδησης και ταυτόχρονα συνειδητοποίησης του κόσμου στον οποίο απευθύνεται, για να φανεί πρώτον η αδιάρρηκτη συνέχειά του ως είδος τέχνης και κατά δεύτερον η αέναη σύνδεσή του με ιστορικο-πολιτικούς παράγοντες”. Κυριότερος εκφραστής του ήταν ο Μίκης Θεοδωράκης και τρανό παράδειγμα η μελοποίηση (1964) του έργου “Άξιον εστί” του Οδυσσέα Ελύτη (1959). Το “Αχ χελιδόνι μου” (Γιώργος Νταλάρας - 1971) σε στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου και σε μουσική του Μάνου Λοΐζου ήταν άλλο ένα τέτοιο τραγούδι που έκανε την εμφάνισή του την περίοδο της Δικτατορίας.
Τέλος, ένα τραγούδι της σύγχρονης λαϊκής ιστορίας είναι το “Εννέα όγδοα” (Πασχάλης Τερζής - 1995). Το κομμάτι αφηγείται αληθινά γεγονότα που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, όταν οι Ναζί κατέλαβαν την Ελλάδα και χρησιμοποιούσαν το τείχος της Καισαριανής ως χώρο εκτέλεσης των Ελλήνων ανταρτών. Ένας από αυτούς τους αντάρτες ήταν και ο πατέρας του ερμηνευτή, γεγονός που μας κάνει να θεωρούμε το τραγούδι ως εν μέρει βιωματικό. Παρόλο που βρισκόμαστε στη δεκαετία του 1990 και η λαϊκή μουσική χαρακτηρίζεται από την εμπορική και μαζικότερη κατανάλωση, παρατηρούμε πως το πολιτικό τραγούδι βρίσκει το χώρο για να περάσει το μήνυμά του.
Τα αιτήματα, οι ανάγκες και η δυναμική κάθε εποχής έδωσαν το δικό τους στίγμα. Στίχοι και μουσικές δεμένες με επιταγές και προσταγές άλλων καιρών. Ολόκληρες περίοδοι φτώχιας, πολέμων, δυστυχίας, ξενιτιάς, αλλά και βιώματα σε έκρυθμες κοινωνικά και πολιτικά συνθήκες συνθέτουν την εικόνα ενός μεγάλου κεφαλαίου που ονομάζεται ελληνικό λαϊκό τραγούδι. Όσο υπάρχει άνθρωπος, θα υπάρχει ανάλογικη στιχουργική και συνθετική συνέχεια στο είδος. Τα όσα γίνουν επί του παρόντος, θα αναλυθούν μελλοντικά. Το συμπέρασμα είναι πως λαϊκό τραγούδι με κοινωνικές και πολιτικές αποχρώσεις είναι αδιαίρετες έννοιες.
Πηγές
l Η ιστορία του λαϊκού τραγουδιού, άρθρο του Κώστα Μπαλαχούτη.
l Άρθρο του Πάνου Τζαβέλλα, περιοδικό "Τετράδια", τ. 7, Ιούνιος 1970.
l Η ιστορία του λαϊκού τραγουδιού, άρθρο του Θεόφιλου Σαρασίδη
l Δύο χιλιάδες λέξεις με αφορμή δύο συζητήσεις για το λαϊκό τραγούδι, άρθρο της Τίνας Βαρουχάκη
l Ο πολιτικός στίχος και το πολιτικό τραγούδι στην Ελλάδα, άρθρο του Σπύρου Αραβανή
