Μουσείο Μπενάκη: Ντοκουμέντα της προσφυγιάς

Σπάνιο φωτογραφικό υλικό στην έκθεση «Διωγμός και ανταλλαγή πληθυσμών (Τουρκία-Ελλάδα: 1922-1924)», όπου προβάλλεται και το ομώνυμο ντοκιμαντέρ της Μαρίας Ηλιού.

«Ποτέ δεν άκουσα τη λέξη ανταλλαγή, αλλά τη λέξη ?διωγμός?», διηγείται η Ανθούλα Ρουμελιώτη, με καταγωγή από ένα χωριό κοντά στην Πέργαμο. Η γιαγιά της έπλεξε στην πλεξούδα της μία χρυσή λύρα, πήρε μαζί της μία εικόνα αγίου και έφυγε στον δρόμο της προσφυγιάς. Η Καλλιόπη Γεωργιάδου, κόρη ελληνορθόδοξων προσφύγων από την Καππαδοκία, διηγείται τη δική της ιστορία στα τουρκικά και ο Χουσνού Καραμάν, γιος μουσουλμάνων προσφύγων από την Κρήτη, περιγράφει την οικογενειακή του ιστορία στην κρητική διάλεκτο.

Μήπως ήρθε ο καιρός τα παιδιά και τα εγγόνια τόσο των ελληνορθόδοξων όσο και των μουσουλμάνων προσφύγων να διηγηθούν από κοινού τις ιστορίες τους; Να διατυπωθεί ολόκληρη η ιστορία και από τις δύο πλευρές του Αιγαίου; Ενα βήμα προς αυτή την κατεύθυνση επιχειρεί η σκηνοθέτρια Μαρία Ηλιού, με τη συνεργασία ιστορικών επιστημόνων, στο φιλμ «Διωγμός και ανταλλαγή πληθυσμών (Τουρκία-Ελλάδα: 1922-1924)», το οποίο έκανε πρεμιέρα χθες το βράδυ στο Μουσείο Μπενάκη, της οδού Πειραιώς, ενώ στο κεντρικό κτίριο (Κουμπάρη 1), απόψε στις 8, εγκαινιάζεται η ομώνυμη έκθεση φωτογραφιών-ντοκουμέντων από τα χρόνια του διωγμού και της ανταλλαγής των πληθυσμών.

Το φιλμ, με καθημερινές προβολές, στο κεντρικό κτίριο, και η έκθεση έως τις 29 Απριλίου, διαδέχονται την προηγούμενη έκθεση και το φιλμ που μιλούσαν για την κοσμοπολίτικη Σμύρνη και την Καταστροφή της το 1922.

Η επιτυχία τους ήταν απρόσμενη. Γύρω στα 20.000 άτομα πέρασαν το κατώφλι του Μουσείου Μπενάκη, συχνά άτομα που δεν συνηθίζουν να επισκέπτονται μουσεία. Ισως η επιτυχία του δεύτερου φιλμ και της έκθεσης να είναι μεγαλύτερη, ακριβώς γιατί δείχνουν την ανθρώπινη ιστορία της ανταλλαγής. Η Συνθήκη της Λοζάνης (1923) «προξένησε ανείπωτα βάσανα και κακουχίες για πολλούς από τους "ανταλλαγμένους πληθυσμούς"...», λέει ο ιστορικός Αλέξανδρος Κιτροέφ (Haverford College), ομιλητής του φιλμ. «Η εχθρότητα που αντιμετώπισαν οι νεοαφιχθέντες και στις δύο πλευρές του Αιγαίου, καθώς και ο καημός για τις χαμένες τους πατρίδες επιβεβαιώνουν το ανθρώπινο κόστος της ανταλλαγής».

Ο διωγμός
Ομως, πριν από την ανταλλαγή υπήρχε ο διωγμός. Μετά την καταστροφή της Σμύρνης χιλιάδες άνθρωποι, γυναικόπαιδα κυρίως, έφτασαν εξαθλιωμένοι στα ελληνικά λιμάνια, ενώ οι άνδρες (120.000 περίπου) μεταφέρθηκαν στα λεγόμενα τάγματα εργασίας στην ενδοχώρα, όπου οι περισσότεροι δεν άντεξαν. Ο συνολικός αριθμός προσφύγων στην Ελλάδα ήταν 1,3 εκατομμύρια. Από αυτούς, μόνο 180.000 μετακινήθηκαν μετά τη Συνθήκη της Λοζάνης.

Οι μουσουλμάνοι που έφυγαν από την Ελλάδα, κυρίως από την Κρήτη και τη Μακεδονία, αριθμούσαν περί τους 355.000. Ο ξεριζωμός ήταν ίδιος, ίσως χειρότερος για τους μουσουλμάνους, λένε οι ειδικοί, καθώς δεν τους περίμενε καμία απολύτως μέριμνα. «Η ανταλλαγή δεν ήταν μονομερής, όπως πολλοί νομίζουν», λέει ο ιστορικός Θάνος Βερέμης.

Οι ανθρώπινες ιστορίες ήταν τραγικές και στις δύο πλευρές. Ενενήντα χρόνια μετά την Καταστροφή της Σμύρνης και την ανταλλαγή των πληθυσμών, το φιλμ και η έκθεση της Μαρίας Ηλιού τιμούν τον κόσμο που ξεριζώθηκε, κρατώντας αποστάσεις από εθνικιστικές θέσεις.

Πρόσφυγες, πρώτης, δεύτερης και τρίτης γενιάς, και από τις δύο πλευρές του Αιγαίου, διηγούνται τις μικρές ιστορίες τους, ενώ ιστορικοί επιστήμονες μιλούν για τη μεγάλη Ιστορία, ανάμεσά τους επίσης ο Ρενέ Χίρσκον (Οξφόρδη), από τους πρώτους ανθρωπολόγους που συνέλαβαν το θέμα των προσφύγων, ο οποίος είχε έρθει για τις μελέτες του στην Κοκκινιά, αλλά και ο αείμνηστος Χάρης Ψωμιάδης, ποντιακής καταγωγής, ιδρυτής του Κέντρου Νεοελληνικών Σπουδών στο Κουίνς Κόλετζ.

• Δύο πλευρές 
  «Εφτασε η στιγμή να αναγνωρίσουμε ότι τα παιδιά και τα εγγόνια των προσφύγων και από τις δύο πλευρές της θάλασσας μπορούν να διηγηθούν από κοινού τις ιστορίες τους» (Μ. Ηλιού)

----------------

πηγη: ΕΘΝΟΣ