Το έθιμο της «περικεφαλαίας» αναβιώνουν σήμερα, τελευταία Κυριακή της Αποκριάς, στην ορεινή Αγιάσο πρωτεύουσα του Λεσβιακού Καρναβαλιού, ο Πολιτιστικός Καρναβαλικός Σύλλογος Αγιάσου «Ο Σάτυρος», και το υπερεκατοντάχρονο Αναγνωστήριο Αγιάσου «Η Ανάπτυξη».
Η πατινάδα στους δρόμους του χωριού θα ξεκινήσει με έναν «αγερμό» (μεγάλη παρέα) από «ιμτσούνις» (μουτσούνες) με επικεφαλής το «Μεγαλέξαντρο». Με τη συνοδεία παραδοσιακής μουσικής κομπανίας τραγουδώντας παραδοσιακά τραγούδια και τα «φαλλικά τριψίματα» (παραδοσιακά αποκριάτικα τραγούδια για τις ερωτικές πράξεις), θα περιδιαβεί τις γειτονιές του χωριού. Ακολουθώντας τη διαδρομή που πέρναγε τέτοια μέρα στο παρελθόν η ανάλογη παρέα από τα παλιά «κουιτούκια» (πρόχειρα στέκια που στήνονταν για τις Αποκριές) θα δώσουν την ευκαιρία στους συμμετέχοντες που δεν κατάγονται από την Αγιάσο να γνωρίσουν άγνωστες γειτονιές του μοναδικής ομορφιάς παραδοσιακού οικισμού.
Σύμφωνα με το έθιμο, τις Κυριακάδες, τις Κυριακές της Κριγιατνής (της Απόκρεω) και της Τυρνής (της Τυροφάγου), τα απογεύματα, πραγματοποιούνταν παρελάσεις ομάδων ανδρών μεταμφιεσμένων σε γυναίκες στις γειτονιές του χωριού. Σε κάθε «κουιτούκι» που ήταν πρόχειρα στέκια σε κεντρικά σημεία των γειτονιών που λειτουργούσαν για τις ανάγκες των Αποκριών, συγκεντρώνονταν και οι νέες γυναίκες της γειτονιάς αλλά και άλλος κόσμος από άλλες γειτονιές. Όλοι μαζί παρακολουθούσαν τραγούδια ή ό,τι άλλο παράσταιναν οι συμμετέχοντες στις παρέες των μεταμφιεσμένων ανδρών. Άκουγαν και παλιά παραδοσιακά τραγούδια, τη «Σούσα», τη «Λυγερή», την «Τριανταφυλλένια», την «Απαρνημένη», τη «Μάγισσα» και άλλα.
Ο καλλίφωνος της παρέας ήταν και ο «κορυφαίος» ή «αρχινιστής». Αυτός δηλαδή που άρχιζε, ξεκίναγε το τραγούδι, που το επαναλάμβανε η παρέα. Ήταν ντυμένος με την καλή του φορεσιά. Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα σύμφωνα με γραπτές μαρτυρίες φορούσε «βράκα τσοχένια, χασεδένιο άσπρο πουκάμισο, ζουνάρι μπαρμπαρέζικο και φέσι τουνουζλήδικο». Σε κάθε γειτονιάς κουιτούκι τραγουδούσαν.
Κάποια στιγμή, εκεί στα τέλη του 20ου αιώνα με το έθιμο να λέει πως ο κορυφαίος του χορού ήταν βρακοφορεμένος, κάποιος πρωτοτύπησε. Προσέθεσε στη στολή την περικεφαλαία.
Ο «αρχινιστής», ντυμένος με την άγνωστη στο νησί φουστανέλα και φορώντας περικεφαλαία, παράσταινε το «Μεγαλέξαντρο».
Ήταν η εποχή της δημιουργίας εθνικής ταυτότητας στα κομμάτια αυτά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που κατέρρεε και όπως είχε πει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ στην πρώτη μετά από πολλά χρόνια αναβίωση του εθίμου, ο πρόεδρος του Αναγνωστηρίου Κλεάνθης Κορομηλάς. «Σαν βλέπανε αυτό το παρδαλό τσούρμο να περνά, τους έπιανε δέος και θαυμασμός. Τούτος ο μασκαρεμένος Μεγαλέξαντρος στάθηκε για τους σκλαβωμένους ραγιάδες ένα σύμβολο παλικαριάς, μια παρηγοριά. Οι Τούρκοι κάνανε χάζι τις “ιμτσούνις” και παραξενεύονταν με τις αλλοπρόσαλλες μεταμφιέσεις, χωρίς να πονηρευτούν ποτές πως αυτός ο παλίκαρος σεργιάνιζε στα καλντερίμια το πάθος για τη λευτεριά του λαού, δίνοντας ελπίδες στους σκλάβους κι ανοίγοντας το ρήγμα με παραβολές», είχε πει.
Όλα αυτά στάθηκαν αφορμή να αγαπηθεί η «περικεφαλαία». Έσβησε και χάθηκε οριστικά μετά την απελευθέρωση της Λέσβου το 1912, γύρω στα 1925 με 1930. Απ’ τους πρώτους «αρχινιστάδες» αναφέρονται οι Θόδωρος Κουκουβάλας, οι αδελφοί Κουτσκουδή, ο Μιχάλης Ευαγγελινός κι αργότερα ο Αριστοφάνης Μολυβιάτης, ο Φάνης Κάναρος, ο Γιάννης Σοφός και άλλοι.
Στο μουσείο του Αναγνωστηρίου της Αγιάσου σώζονται και εκτίθενται τρεις από τις παλιές περικεφαλαίες ενώ, η σύγχρονη αποτελεί πιστό αντίγραφο της μιας από τις παλιές περικεφαλαίες.
«Οι περικεφαλαίες, καθώς και οι μουτζουρωμένοι της Καθαράς Δευτέρας, έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στο να μεταλαμπαδεύουν από γενιά σε γενιά πανέμορφα παραδοσιακά τραγούδια. Αυτή τη μεταλαμπάδευση του λαϊκού πολιτισμού στις νεότερες γενιές, σώζοντας τον έτσι από τη λήθη, υπηρετεί το Αναγνωστήριο της Αγιάσου. Με την αναβίωση της περικεφαλαίας αυτό κάναμε. Δώσαμε την αφορμή στις σημερινές γενιές να δουλέψουν και να ξαναστήσουν ένα χαμένο έθιμο. Να αποτελέσουν αφορμή να το γνωρίσουν αυτοί που θα το υλοποιήσουν στο μέλλον» λέει ο πρόεδρος του Αναγνωστηρίου Κλεάνθης Κορομηλάς.
Τι θα γίνει σήμερα και την Καθαρά Δευτέρα
Οι φετινές εκδηλώσεις της Αγιασώτικης Αποκριάς, συνδιοργανώνονται από τον Πολιτιστικό Καρναβαλικό Σύλλογο Αγιάσου «Ο Σάτυρος», το Αναγνωστήριο Αγιάσου «Η Ανάπτυξη», την Κοινότητα Αγιάσου και την ΑΜΚΕ Visit Agiasos, με την οικονομική ενίσχυση της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου και του Δήμου Μυτιλήνης.
Η Πατινάδα αναβίωση της «Περικεφαλαίας» θα ξεκινήσει στις 2 το μεσημέρι της Κυριακής 26 Φεβρουαρίου.
Στις 3 το μεσημέρι, ο «αγερμός» της «Περικεφαλαίας» θα καταλήξει στην Πλατεία Αγοράς, όπου θα παρουσιαστεί το καρναβαλικό συγκρότημα «Η άγρια φυλή από τη Μπουτσου-άνα». Την Κυριακή στον κόσμο θα προσφέρεται δωρεάν παραδοσιακό ρυζόγαλο, προσφορά της οικογένειας Μιχάλη Π. Δελόγκου και της καφετέριας «Το σοκάκι». (Οργάνωση: ΣΑΤΥΡΟΣ – Κοινότητα Αγιάσου).
Την Καθαρά Δευτέρα 27 Φεβρουαρίου κι ενώ στον κόσμο θα διανέμεται φασολάδα, θα λειτουργήσει έκθεση φωτογραφιών καρναβαλικών εκδηλώσεων περιόδου 1940-2022. Στο Φουαγιέ του Αναγνωστηρίου θα λειτουργεί εργαστήρι αποκριάτικης μάσκας.
Στις 15:00 στην Πλατεία Δημαρχείου θα παρουσιαστεί παρλάτα από το καρναβαλικό συγκρότημα «Η ωραία κοιμωμένη».
Σε όλη τη διάρκεια των εκδηλώσεων στην Αγιάσο θα λειτουργεί το Δημοτικό Καρναβαλικό Εκθετήριο «ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΗΝΑΣ».
- ΑΠΕ-ΜΠΕ/Σ. Μπαλάσκας.
