Γράφει η Χαρά Ζήκα *
Όταν ήμουν μικρή, θυμάμαι τη μάνα μου να γεμίζει τη φοντανιέρα που είχαμε στο σαλόνι με σοκολατάκια, τα οποία μου απαγόρευε να αγγίξω γιατί ήταν μόνο για τους καλεσμένους μας. Πολλές φορές περνούσα από δίπλα, άπλωνα το χέρι αλλά το τραβούσα πίσω γιατί θυμόμουν την απαγόρευση. Όταν μου δινόταν η ευκαιρία, κοίταζα δεξιά κι αριστερά, περπατούσα στα δάχτυλα των ποδιών σαν τον ροζ πάνθηρα, πλησίαζα τη φοντανιέρα, έπαιρνα ταχύτατα ένα ή δύο για να μην γίνει αντιληπτή η απώλεια και εξαφανιζόμουν. Όμως, μια μέρα δεν μπόρεσα να αντισταθώ, σήκωσα το γυάλινο καπάκι και απόλαυσα σχεδόν όλες τις λατρεμένες λιχουδιές που υπήρχαν εκεί. Όταν η μητέρα με φώναξε μπροστά της για να απολογηθώ και με ρωτούσε αν έφαγα τα σοκολατάκια, απαντούσα επανειλημμένα «όχι», με απόλυτη βεβαιότητα…παρόλο που η σοκολάτα ήταν ακόμη κολλημένη στα δόντια μου.
Αυτό ήταν ένα ψέμα που μου διασφάλιζε την αποφυγή της τιμωρίας ή μιας ανεπιθύμητης διένεξης με τη μητέρα. Με βάση τις νοητικές λειτουργίες της ηλικίας μου, πίστευα ότι μπορούσα να την ξεγελάσω, παρόλο που ήμουν το μόνο παιδί της που περιφερόταν στο σαλόνι εκείνη την ώρα. Δεν θυμάμαι πώς τελείωσε αυτό το επεισόδιο αλλά ακόμη και τώρα, όποτε το φέρνει η κουβέντα, της λέω ότι στην ουσία δεν είπα ψέματα, απλά έφαγα κάποια φουντούκια που είχαν λίγη σοκολάτα απέξω!
Οι άνθρωποι δύσκολα παραδέχονται τα ψέματά τους. Άλλωστε, συνήθως τα λέμε με σκοπό να προστατεύσουμε τον εαυτό ή τη φήμη μας. Τα λέμε για να διασφαλίσουμε τη σύνδεση με τους άλλους, να ικανοποιήσουμε την επιθυμία να ανήκουμε κάπου ή να διατηρήσουμε την τρέχουσα κατάσταση. Όλοι λέμε ψέματα…στους γονείς, στους φίλους, στην εφορία, στην αστυνομία ή στο έτερον ήμισυ. Για παράδειγμα, αν ένας άντρας πει στη σύζυγο ότι άργησε να επιστρέψει επειδή παρηγορούσε τον φίλο του που έχει κάποιο σοβαρό πρόβλημα, είναι πιο πιθανό να γλιτώσει έναν δυσάρεστο καβγά, παρά να πει ότι ξεσάλωσε με τον φίλο του σε ένα μπαράκι γιατί δεν είχε όρεξη να μαζευτεί στο σπίτι από νωρίς.
Άλλες φορές είναι πιο εύκολο και πιο χρήσιμο να λέμε ένα ψέμα παρά την αλήθεια. Έτσι, η γυναίκα που θα πει ότι ο άντρας της πέθανε από καρκίνο μετά από ανυπόφορους πόνους, θα προκαλέσει συναισθήματα συμπάθειας και συμπόνιας. Αντίθετα, αν πει ότι ο άντρας της αυτοκτόνησε, θα την κοιτάξουμε με καχυποψία και επιφύλαξη γιατί ενδόμυχα θα θεωρούμε ότι ίσως αυτή είναι υπεύθυνη που ο άμοιρος δεν την άντεξε και οδηγήθηκε σ’ αυτή την πράξη.
Υπάρχουν και τα ψέματα που λέμε από αγάπη ή γιατί θέλουμε να προστατεύσουμε κάποιον άλλον. Για παράδειγμα ο μεγαλύτερος αδερφός παίρνει την ευθύνη μιας πράξης για να μη μαλώσει ο σκληρός μπαμπάς τον μικρότερο αδερφό. Επίσης, μερικές φορές η αλήθεια δεν είναι η καλύτερη επιλογή. Αυτό μας το μαθαίνουν από μικρή ηλικία, μας παροτρύνουν να έχουμε κλειστό το στόμα μας, να χαμογελάμε ευγενικά και να μην λέμε την πρώτη σκέψη που μας έρχεται, διότι προσβάλουμε τους γονείς. Έτσι, δεν θα πούμε στον θείο που μασουλάει ενοχλητικά στην οικογενειακή μάζωξη ότι μας αηδιάζει ή στη γιαγιά ότι δεν μας άρεσε το γλυκό που μας προσέφερε και το φτύσαμε όταν δεν έβλεπε ή στον νονό ότι το δώρο του είναι φτηνιάρικο και δεν μας άρεσε.
Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν ψέματα που λέγονται από απληστία, μίσος ή με σκοπό να καταστραφεί κάποιος. Τέτοιου είδους ψέματα είναι συνηθισμένα ανάμεσα σε πρώην ζευγάρια που έχουν αντιδικία, σε χωρισμένους γονείς που διεκδικούν την επιμέλεια των παιδιών, σε εταιρείες που ανταγωνίζονται μεταξύ τους ή σε χώρες που έχουν διαφορές σε γεωπολιτικά θέματα.
Θα πρέπει να εξαιρέσουμε από τους ψεύτες τα άτομα που έχουν κάποια ψυχική διαταραχή ή δυσλειτουργία του εγκεφάλου και μπερδεύουν τη φαντασία με την πραγματικότητα. Επίσης, υπάρχουν άτομα των οποίων η μνήμη μπορεί να διαστρεβλωθεί όταν βιώνουν υψηλό στρες ή πολύ έντονες συναισθηματικές καταστάσεις. Τότε ο εγκέφαλος δημιουργεί «σκιώδεις μνήμες» που απέχουν παρασάγγας από τις πραγματικές εικόνες, όταν τις ανακαλεί. Είναι γνωστό πως μάρτυρες στο ίδιο έγκλημα ενδέχεται να είναι αναξιόπιστες πηγές πληροφοριών λόγω του άγχους, της αντίληψής τους, των πεποιθήσεών τους ή επειδή επηρεάστηκαν από άλλες μαρτυρίες και το αποτέλεσμα είναι να αφηγούνται διαφορετικές λεπτομέρειες που διαψεύδουν ο ένας τον άλλον.
Συνήθως τα ψέματα έχουν μια συγκεκριμένη πορεία: 1) Παράλειψη μέρους της αλήθειας. Λέει κάποιος: «Πάντα ήθελα να έχω τη δική μου εταιρεία» αλλά αποκρύπτει ότι απολύθηκε από την προηγούμενη δουλειά του και αναγκάστηκε να κάνει κάτι δικό του. 2) Κατασκευή του ψέματος: «στην προηγούμενη δουλειά μου δεν αμειβόμουν όσο άξιζα, ήθελα περισσότερες εμπειρίες, οι πελάτες ήταν αφοσιωμένοι σε μένα και με παρότρυναν κι εκείνοι να κάνω κάτι δικό μου. Έτσι έφτιαξα τη δική μου εταιρεία». 3) Εξωραϊσμός του ψέματος: «Εγώ έκανα τις περισσότερες πωλήσεις στην εταιρεία που δούλευα, οπότε τώρα μπορώ να πετύχω μεγαλύτερους στόχους, έχω πολλές γνωριμίες με σημαντικούς ανθρώπους και είμαι από τους πιο διακεκριμένους στον τομέα μου». Ωστόσο, το τηλέφωνο δεν χτυπάει στο γραφείο κι εκείνος χτυπάει μύγες!
Κάποιοι ψεύτες είναι πολύ επιδέξιοι, θυμίζουν τον μάγο που παρουσιάζει ένα κουνέλι μέσα από ένα καπέλο. Αν εξαιρέσουμε τα παιδιά που νομίζουν ότι βλέπουν τον Χάρι Πότερ ζωντανά, οι υπόλοιποι που ξέρουν ότι πρόκειται για κόλπο, χειροκροτούν με θέρμη και έκσταση διότι κατάφερε να τους αποπλανήσει ο ταχυδακτυλουργός. Τον λέμε έτσι γιατί επιτυγχάνει να αποσπά την προσοχή του θεατή στο άλλο χέρι, με το οποίο κάνει έντονες κινήσεις και όχι σε αυτό που με ταχύτητα βγάζει από κάπου το κουνέλι. Με τον ίδιο τρόπο, οι ψεύτες χρησιμοποιούν κόλπα για να ανακατευθύνουν την εστίαση της προσοχής του θύματος σε άλλο γεγονός, το οποίο δεν σχετίζεται με το συγκεκριμένο ψέμα. Κάποιοι υιοθετούν την ίδια τακτική ενώ άλλοι χρησιμοποιούν όποια βολεύει καλύτερα στη συγκεκριμένη περίσταση. Για παράδειγμα, ο άντρας πιστεύει πως εντόπισε ένα ψέμα και ζητάει εξηγήσεις από τη γυναίκα. Εκείνη αποσπά την προσοχή του, τον αποπλανά με τη σαγήνη και ανακατευθύνει την εστίαση του άντρα στη σεξουαλική ενέργεια ώστε να σταματήσει να σκέφτεται το συγκεκριμένο γεγονός. Άλλη τακτική είναι να προκαλέσει αναταραχή, θυμό και ανυπόφορη γκρίνια, σε τέτοιο βαθμό που θα πάψει να αμφισβητεί τα λεγόμενά της για να ηρεμήσει το κεφάλι του.
Όσοι χειρίζονται έξυπνα τη γλώσσα έχουν φοβερό πλεονέκτημα στα ψέματα. Παραπέμπουν στους σοφιστές ή στην Πυθία και τους χρησμούς της. Καθετί που λένε μπορεί να εξηγηθεί με διάφορους τρόπους, έτσι ώστε ακόμη κι αν ανακαλύψει κάποιος τα ψέματά τους να έχουν το πάνω χέρι. Θα πουν: «εγώ σου το είπα, εσύ δεν το κατάλαβες!»……
Επειδή το συγκεκριμένο θέμα είναι ανεξάντλητο, η συνέχεια θα ακολουθήσει στο επόμενο άρθρο «Πώς εντοπίζεις τον ψεύτη (2)».
* Η Χαρά Ζήκα είναι Χημικός, Δρ. Φαρμακευτικής, συγγραφέας του βιβλίου «Έρωτας, Χημεία & Σεξ»-Εκδόσεις Ιανός και δημοσιογράφος. Ζει τη Μυτιλήνη και αρθρογραφεί κάθε Τετάρτη στο Lesvosnews.net στη στήλη "Η αλχημεία του έρωτα"
