Αλύγιστος: η εφημερίδα των πολιτικών κρατουμένων Λέσβου
του Αριστείδη Καλάργαλη
Με την απελευθέρωση της Λέσβου από τους Γερμανούς, στις 10 Σεπτεμβρίου 1944, στο νησί εκδίδονται αρκετές εφημερίδες και περιοδικά του αριστερού και κομμουνιστικού χώρου. Επανεκδίδονται η Ελεύθερη Λέσβος (όργανο του ΕΑΜ), ο Αντιφασίστας (όργανο της ΕΠΟΝ), το Εμπρός (όργανο του ΚΚΕ) και η Αγροτική (όργανο του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας). Το Σοσιαλιστικό Κόμμα Λέσβου εκδίδει τον Σοσιαλιστή, η Εθνική Αλληλεγγύη την Αλληλεγγύη, ενώ στα χωριά Παπάδος και Μανταμάδος οι τοπικές επιτροπές του Ε.Α.Μ. εκδίδουν τις χειρόγραφες εφημερίδες Οδηγητής και Αγωνιστής αντίστοιχα. Εκτός των εφημερίδων, εκδίδονται τα περιοδικά Εξόρμηση, Περιοδικό Πολιτικής και Τέχνης, Κομμουνιστικό Δελτίο και Αετόπουλα. Από την άνοιξη του 1945 η έκδοση και η κυκλοφορία των εντύπων δυσκολεύει με απειλές, διώξεις, μηνύσεις, συλλήψεις συντελεστών τους — ένα ένα κλείνουν μέσα στο 1947.
Νωρίτερα, με τον ερχομό στη Λέσβο του στρατού και της Χωροφυλακής, γίνονται συλλήψεις και φυλακίσεις αριστερών και δημοκρατικών πολιτών. Οι ποινικές φυλακές της Λαγκάδας, στην πόλη της Μυτιλήνης, γεμίζουν από πολιτικούς κρατούμενους. Η μικρή κλειστή κοινωνία των φυλακισμένων αυτοοργανώνεται, για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα της φυλακής. Εκτός από τα καθημερινά προβλήματα επιβίωσης και των συνθηκών κράτησης υπάρχει και το ζήτημα της πληροφόρησης και ενημέρωσης. Έτσι, το φθινόπωρο του 1945 οι πολιτικοί κρατούμενοι εκδίδουν τη χειρόγραφη εφημερίδα Αλύγιστος.
Τα στοιχεία του πρώτου φύλλου της είναι: Αλύγιστος, Εφημερίδα των πολιτικών φυλακισμένων Λέσβου. Εκδίδεται κάθε Παρασκευή σε τρία αντίγραφα. Μυτιλήνη Παρασκευή 26 Οκτώβρη 1945 αρ. φύλλου 1. Δύναμη πολιτικών κρατουμένων 238. Ο μελετητής της λεσβιακής γραμματείας Κώστας Μίσσιος καταγράφει ως τελευταίο σωζόμενο φύλλο το 7ο, το οποίο εκδόθηκε την 1η Ιανουαρίου 1946. Μαζί με το 2ο, εναπόκεινται στο Αρχείο του Βαγγέλη Καραγιάννη.
Από το πρώτο φύλλο σώζονται δύο αντίγραφα: αυτό του Καραγιάννη με διαστάσεις 36 x 26 εκ. και του γράφοντος με διαστάσεις 35 x 25 εκ. Η δομή της ύλης είναι όμοια με αυτή μιας έντυπης εφημερίδας. Οι σελίδες είναι τρίστηλες και τα κείμενα γράφονται από αρκετά άτομα, όπως συμπεραίνεται από τους διάφορους γραφικούς χαρακτήρες. Ίσως ο κάθε συντάκτης να έγραφε το δικό του. Στην πρώτη σελίδα υπάρχει το κύριο άρθρο «Για να βελτιωθεί η κατάστασίς μας». Από αυτό αντλούμε αρκετές πληροφορίες για τη ζωή των φυλακισμένων. Λειτουργούν ως «ομάδα με αρκετά καλή συγκρότηση και λειτουργία», έτσι αντιμετωπίζουν τις «βιοτικές και μορφωτικές ανάγκες» τους. Μαθαίνουμε ότι η κατάσταση έχει βελτιωθεί, σε σύγκριση με τους προηγούμενους μήνες. Έτσι σταμάτησαν οι έρευνες, οι επιθέσεις κι οι ξυλοδαρμοί από τους εθνοφύλακες. «Το επισκεπτήριο είναι ελεύθερο και καθημερινό. Τα τρόφιμα είναι ελεύθερα. Οι έρευνες σταμάτησαν. Οι εφημερίδες είναι ελεύθερες». Η βελτίωση είναι τέτοια, ώστε στις 10 Σεπτεμβρίου, γιορτάζουν την απελευθέρωση της Λέσβου από τους Γερμανούς, ενώ στις 27 του ίδιου μήνα τα τετράχρονα του ΕΑΜ. Όλα αυτά, κατά τον απολογισμό του συντάκτη, οφείλονται στον αγώνα και «στην καλή και σωστή πολιτική που ακολούθησε η ομάδα μας. Μα κυρίως οφείλεται στην ενότητα μας, στην πειθαρχία μας, και στο υψηλό μας ηθικό». Από το τέλος του άρθρου πληροφορούμαστε ότι οι αποφάσεις λαμβάνονταν στις συνελεύσεις, λειτουργούσε Γραφείο φυλακισμένων και άλλα όργανα κατά τμήμα. Από άλλο δημοσίευμα της εφημερίδας γνωρίζουμε ότι οι κρατούμενοι ήταν χωρισμένοι σε τμήματα και ομάδες. Ιδιαίτερη έμφαση δινόταν στην υγιεινή και τη μόρφωση των κρατουμένων. Ο οικονομικός απολογισμός του Οκτωβρίου αναφέρει 180.095 δραχ. έσοδα και 97.670 έξοδα.
Οι υπόλοιπες τρεις σελίδες έχουν ιδιαίτερους επίτιτλους, σχετικούς με την 28η Οκτωβρίου: «Το ΟΧΙ το είπε ο λαός», «Η Μεγάλη Επέτειος 28-10-40 – 1945» και «Η εθνική αντίσταση συνέχεια του αλβανικού έπους». Το 1ο φύλλο περιέχει, στη σελ. 4, το πολιτικό άρθρο «Η 28 του Οχτώβρη του 1940» και δύο «Σκηνές από το αλβανικό». Οι άλλες δύο σελίδες έχουν σατιρικό περιεχόμενο. Σατιρίζονται η αμνηστία, ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, οι χίτες, ο τότε Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος, οι συνθήκες της φυλακής. Δημοσιεύονται περιπαιχτικά δίστιχα, ανάλογος ονειροκρίτης και εγκυκλοπαιδικές γνώσεις μα χιούμορ, ακόμα αυτοσαρκάζονται ως στασιαστές.
Όλα τα δημοσιεύματα είναι ανυπόγραφα, εκτός από τρία που υπογράφονται με τα ψευδώνυμα Άχθος Αρούρης, Ματσ. Αρ. Άγκας και Ο απόφοιτος του Διεθνούς Πανεπιστημίου. Και τα τρία ανήκουν στον Νίκο Σαραντάκο, παππού του συνεργάτη των «Ενθεμάτων» Νίκου Σαραντάκου. Από δημοσίευμα του 7ου φύλλου και κατοπινές πληροφορίες γνωρίζουμε ότι ανάμεσα στους φυλακισμένους, οι οποίοι έχουν αυξηθεί σε 249, συμπεριλαμβάνονταν οι λόγιοι και συγγραφείς Απόστολος Αποστόλου, χημικός και μετέπειτα δήμαρχος Μυτιλήνης για πολλές τετραετίες, Πάνος Ευαγγελινός, χρονογράφος φαρμακοποιός, παπα-Χριστόφορος Κανιμάς, θεατρικός συγγραφέας, Χαράλαμπος Κανόνης, γεωπόνος, Παναγιώτης Κεμερλής, δημοσιογράφος, Λευτέρης Κιοσκλής, δικηγόρος κατόπιν βουλευτής, Κώστας Μάκιστος, πεζογράφος δάσκαλος, Στρατής Παπανικόλας, δημοσιογράφος εκδότης του σατιρικού Τρίβολου, Ηλίας Παρασκευαΐδης, καθηγητής Γεωπονικής, Νίκος Σωτηράκης, μαθηματικός κ. ά.
Για την έκδοση του φύλλου ως υπεύθυνος αναφέρεται ο Άλκης Χατζηβασίλης, με τον σκωπτικό σχολιασμό «τώρα που τον βρήκαμε».
