1. ΓΕΝΙΚΑ
Δωδεκαήμερο είναι οι μέρες από τα Χριστούγεννα έως και τα Φώτα. Παλαιότερα οι προετοιμασίες για τις μέρες αυτές ξεκινούσαν την προπαραμονή των Χριστουγέννων με τη σφαγή του χοίρου. Ήταν σπάνιο ένα νοικοκυριό να μην έχει θρέψει ένα χοίρο, για να τον σφάξει τις μέρες αυτές. Την προπαραμονή, λοιπόν, των Χριστουγέννων όλο το χωριό ηχούσε από τις «τσιριές» (φωνές) των χοίρων που τους κεντούσαν (έσφαζαν). Με το κρέας του έφτιαχναν τα λουκάνικα, τα οποία κρεμούσαν στο τζάκι, για να στεγνώσουν, παστό αλλά και καβουρμά. Παραδοσιακό φαγητό, επομένως, τόσο των Χριστουγέννων όσο και της Πρωτοχρονιάς αποτελούσε το χοιρινό είτε σελινάτο είτε τηγανητό. Ακόμα και σήμερα το χοιρινό παραμένει το παραδοσιακό φαγητό για πολλά νοικοκυριά.
Οι άνθρωποι δεν στόλιζαν τα σπίτια τους και φυσικά δεν στόλιζαν ούτε δέντρο ούτε το παραδοσιακό για την Ελλάδα καραβάκι. Ακόμα και σήμερα, τόσο τα σπίτια όσο και οι εξωτερικοί χώροι (δρόμοι, βιτρίνες κτλ) είναι απλά στολισμένα.
2. Η ΑΓΙΑΣΩΤΙΚΗ ΒΑΣΙΛΟΠΙΤΑ
Η παραδοσιακή Αγιασώτικη βασιλόπιτα αποτελείται από πολλά φύλλα ζύμης, ανάμεσα στα οποία τα παλιά τα χρόνια απλωνόταν μυζήθρα, ενώ σήμερα κυρίως καρύδια, και πολλά μυρωδικά όπως: κανέλα, μοσχοκάρυδο, πιπερόριζα, κακουλέ, μαστίχα. Τα φύλλα απλώνονται σε ένα βαθύ ταψί μέχρι να γεμίσει και στην κορυφή απλώνεται ένα φύλλο που καλύπτει όλο το ταψί. Πάνω σ’ αυτό γίνονται διάφορα σχέδια και γράφεται η ευχή «Καλή Χρονιά» η απλά το έτος. Τέλος, αλείφεται με χτυπημένο αυγό, σκορπίζεται επάνω σουσάμι και ψήνεται στο φούρνο. Έπαιρνε ώρα πολλή ν’ ανοιχτούν όλα αυτά τα φύλλα και να χτυπηθούν τα μυρωδικά. Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς όποιος περνούσε έξω από κάθε σπίτι θ’ άκουγε τον κτύπο του γουδιού μέσα στο οποίο κτυπούσαν τα μυρωδικά.
Η πίτα κοβόταν την παραμονή μετά το βραδινό φαγητό. Την έκοβε ο γεροντότερος άντρας της οικογένειας με την εξής σειρά. Το πρώτο κομμάτι της Παναγίας, μετά του Χριστού, του Αϊ Βασίλη, του σπιτονοικοκύρη, της κυράς και μετά για τα παιδιά. Αυτός που έκοβε την πίτα μαζί με τα κομμάτια έδινε στο κάθε μέλος και χρήματα, τα οποία έβαζε με τρόπο κάτω από το κομμάτι. Ήταν το δώρο της Πρωτοχρονιάς. Τυχερός φυσικά για όλη τη χρονιά θεωρούνταν αυτός στον οποίο θα έπεφτε το φλουρί, κάτι που ισχύει μέχρι τις μέρες μας.
Το τραπέζι αυτό της παραμονής της Πρωτοχρονιάς έπρεπε να μείνει στρωμένο όλο το βράδυ, για να φάει και ο κουρασμένος Αϊ Βασίλης, όταν θα περνούσε από το σπίτι.
Έθιμο ήταν να φυλάσσουν την στάχτη που είχε το τζάκι την τελευταία μέρα του χρόνου σε ένα σακουλάκι, για να κάνουν τα μελομακάρονα, και την υπόλοιπη τη φύλασσαν μέχρι την επόμενη Πρωτοχρονιά.
3. ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ-ΤΟ ΠΟΔΑΡΙΚΟ
Πολύ σημαντικό έθιμο για τους Αγιασώτες αποτελούσε το ποδαρικό για την καινούρια χρονιά, το οποίο γινόταν με πολλούς τρόπους.
Ποδαρικό με την εικόνα:Πρωί-πρωί τα παιδιά κρατώντας μια εικόνα περνούσαν έξω από τα σπίτια και φώναζαν «Ποδαρκό για τουν’ Αγιου Βασίλ’». Η νοικοκυρά άνοιγε την πόρτα και έβαζε μέσα στο σπιτικό της το παιδί με την εικόνα για ποδαρικό, μιας και τα παιδιά είναι αναμάρτητα. Κερνούσε το παιδί(σύκα, καρύδια, πορτοκαλιά),του έδινε πίσω την εικόνα και το καλότυχο αυτό παιδί κινούσε για το επόμενο σπίτι.
Το αμίλητο νερό:Τα παλιά χρόνια δεν υπήρχαν βρύσες μέσα στα σπίτια αλλά μόνο σε διάφορα σημεία του χωριού. Πρωί-πρωί, λοιπόν, η νοικοκυρά ή κάποιο άλλο μέλος της οικογένειας που θεωρούνταν τυχερό έπαιρνε μια άπιαστη (αχρησιμοποίητη) στάμνα και κινούσε να πάει στη βρύση, για να φέρει το αμίλητο νερό με το οποίο ράντιζε το σπίτι λέγοντας:
Γεια χαρά κ’ άγιος Βασίλης
καλοχρονία να δώσει ο Θιός.
Σαν που τρέχει το νερό
να τρέξει ο χρόνος και να φύγει.
Πολλές γυναίκες πριν μπουν στο σπίτι με το αμίλητο νερό, έβαζαν μια πέτρα πάνω στο κεφάλι τους και μπαίνοντας μέσα στο σπίτι έλεγαν:
Γεια χαρά κ’ άγιος Βασίλης
καλοχρονία να δόσει ο Θιός.
Σαν που βαργιεί (βαραίνει) η πέτρα
να βαργιεί η κισέ μας (το πορτοφόλι μας).
Το ρόδι:Όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα, έτσι και στην Αγιάσο, το ρόδι είναι συνδεδεμένο με την αρχή της καινούριας χρονιάς. Η νοικοκυρά μαζί με το αμίλητο νερό που ράντιζε το σπίτι έσπαγε και ένα ρόδι μπροστά στην πόρτα λέγοντας:
Σαν πουν το ρόδι γεμάτο
ναν’ του αντρός μου οι τσέπες γεμάτες
ή ναν’ και το σπίτι μου γεμάτο
Καλή χρονιά να δώσει ο Θιός.
Το αμίλητο νερό και το ρόδι είναι έθιμα που κρατούν ακόμα στην Αγιάσο.
4. ΤΑ ΚΑΛΑΝΤΑ ΤΩΝ ΦΩΤΩΝ
Τα παλαιότερα χρόνια στην Αγιάσο δεν έλεγαν κάλαντα τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά. Κάλαντα λέγονταν μόνο την παραμονή των Φώτων. Νωρίς το απόγευμα έβγαιναν να πουν τα κάλαντα τα παιδιά.
Χίλια καλωσορίσαμε του χρόνου μιαν ημέρα
με του Χριστού τη δύναμη να πούμε καλησπέρα.
Έχεις σπιτάκι όμορφο στον καθαρό αέρα
κ’ όταν ο ήλιος πρωτοβγεί σου λέει καλησπέρα.
Είπαμι στο σπιτάκι μας ας πούμε στον αφέντη.
Αφέντη μου και κύριε και σπιτονοικοκύρη
που κυβερνάς το σπίτι σου σαν τον καραβοκύρη.
Αφέντη μου είσαι άξιος καράβι ν’ αρματώσεις
και τα σχοινιά του καραβιού να τα μαλαματώσεις.
Αφέντη μου πεντάφεντε πέντε φορές αφέντη
πέντε φορές αφέντεψες τσι πάλι αφέντης είσι.
Είπαμι τον αφέντη μας ας πούμε την κυρά μας.
Κυρά μου είσι άξια είσι και προκομμένη
τσι απ΄ όλες μες τη γειτονιά εσύ είσι ξακουσμένη.
Σήκου κυράμ να στουλιστείς να πας ταχιά στα Φώτα
που θα βαφτίσην του Χριστό τσι είνι μιγάλη δόξα.
Είπαμε την κυρά μας ας πούμε τσι του γιού τσ
Του γιο σου του μουναχουγιό βάλτουν μες του ζιμπίλι
τσι κρέμασήτουν αψηλά να μη τουν τσμουν γοι ψίλοι.
Του γιο σου του μουναχουγιό μην τουν πατρέψ’ ακόμα
γιατί θα σ’ φέριν προυξινιό από τη Βαβυλώνα.
Είπαμι για του γιόκα σου ας πούμι για την κόρη.
Έχεις κουπέλα όμορφη σαν του ρουδί μαντίλι
σαν τον αϊδουνάκι που λαλεί του Μάη τσι τουν Απρίλ.
Την κόρη σου τη μοναχή τη μοσχαναθρεμμένη
με μέλι και με ζάχαρη την εχς μιγαλουμένη.
Είπαμι τσι απουείπαμι ας πούμι τσι του χρόνου.
Του χρόνου τσι ταντίχρονου γέροι καμαρουμένοι
τσι απού τσιρό χαρούμινοι τσι καλουκαρδισμένοι.
Έτσι επαινούσαν όλα τα μέλη της οικογένειας και οι νοικοκυρές τούς έδιναν σύκα, καρύδια, κάστανα και σπανίως χρήματα.
Μετά τα παιδιά ήταν η ώρα των μεγάλων, οι οποίοι αφού νύχτωνε, έβγαιναν να κάνουν καντάδα στις αγαπημένες τους με τη συνοδεία μουσικής ή και απλά με το τραγούδι. Για καντάδα έβγαιναν και οι παντρεμένοι οι οποίοι τραγουδούσαν χωρίς τη συνοδεία μουσικής στις γυναίκες τους, οι οποίες με τη σειρά τους έβγαιναν και κερνούσαν τον άντρα τους με την παρέα του.
Την παραμονή των Φώτων όλες οι κομπανίες του χωριού ήταν κλεισμένες για τις καντάδες. Η επιλογή του τραγουδιού γινόταν ανάλογα με τα χαρακτηριστικά της κοπέλας, αλλά και ανάλογα με την κατάσταση της σχέσης εκείνον τον καιρό. Άρχιζε το τραγούδι ο καλλίφωνος της παρέας και ακολουθούσαν οι άλλοι.
Καλησπερίζω το Θεό μ’ όλο του τ’ αστέρι
μαζί κι όλη τη γειτονιά και το δικό μου ταίρι.
Όταν κοιμάσαι ξύπνησε αν αγρυπνάς κοιμήσου
δεν έχεις άλλον έρωτα και μένα συλλογίσου.
Κλαίω με δάκρυ και καημό και με πικρό αναστεναγμό
πως πάντα λιώνω και πονώ για σε μικρό μελαχρινό.
Ω! Κοντολεμονούδα μου που είναι ο κορμός σου;
που είναι τα κλωναράκια σου ζωσμένα στο λαιμό σου.
Το μπόι σου το μέτρησα μ’ ολόχρυση κορδέλα
όλο τον κόσμο γύρισα δεν βρήκα σαν και σένα.
Πήρες το ρόδο απ’ τη ροδιά τ’ ασπράδι από το χιόνι
πήρες και το ματόφρυδο από το χελιδόνι.
Την ημέρα των Φώτων έφερναν από την εκκλησία αγιασμό τον οποίο φύλαγαν στο εικονοστάσι για όλο το χρόνο. Αφού νήστευαν, έπιναν τον αγιασμό της προηγούμενης χρονιάς την ημέρα των Φώτων και στη θέση του τοποθετούσαν τον καινούριο.
Εκτός από τους ερωτευμένους, και το Αναγνωστήριο με την κομπανία του πήγαινε στα σπίτια των μελών του και τους τραγουδούσε. Τα μέλη με τη σειρά τους τούς κερνούσαν και τούς έδιναν και χρήματα.
5. ΤΟ ΔΩΔΕΚΑΗΜΕΡΟ ΣΗΜΕΡΑ
Αν και σπανίζουν τα νοικοκυριά που εκτρέφουν χοίρο, για να τον σφάξουν τα Χριστούγεννα, το χοιρινό παραμένει το παραδοσιακό φαγητό των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς.
Στα έθιμα έχει προστεθεί τα τελευταία χρόνια το στόλισμα του δέντρου, των σπιτιών και των εξωτερικών χώρων. Προστέθηκαν, επίσης, τα κάλαντα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, τα οποία είναι αυτά που τραγουδιούνται στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας.
Τα Χριστούγεννα:
Καλήν εσπέρα άρχοντες κι αν είν’ ο ορισμός σας
Χριστού τη θεία γέννηση να πω στ’ αρχοντικό σας
…………………….
Την Πρωτοχρονιά:
Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά
ψηλή μου δεντρολιβανιά
……………………
Τα κάλαντα συνεχίζουν να λέγονται το απόγευμα της παραμονής, από μικρά παιδιά κυρίως, τα οποία τα λένε με το τρίγωνο. Οι νοικοκυρές δεν τους δίνουν πλέον σύκα, καρύδια κτλ. αλλά χρήματα, τα οποία τα μοιράζονται τα παιδιά στο τέλος. Τα κάλαντα των Φώτων έχουν χάσει πλέον την αίγλη τους, αλλά ευτυχώς ακόμα τα παιδιά λένε τα παραδοσιακά της Αγιάσου, κατά πολύ όμως λιγότερους στίχους. Το Αναγνωστήριο συνεχίζει να λέει τα κάλαντα των Φώτων με την κομπανία του.
Τα περισσότερα Αγιασώτικα νοικοκυριά συνεχίζουν να φτιάχνουν την παραδοσιακή βασιλόπιτα, αν και με λιγότερη μυζήθρα και περισσότερα καρύδια. Η πίτα συνεχίζεται να κόβεται την παραμονή της Πρωτοχρονιάς μετά το βραδινό φαγητό με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Ο γεροντότερος άντρας που κόβει την πίτα συνεχίζει να δίνει χρήματα στα παιδιά, αλλά φανερά πλέον.
Τέλος, όλα τα νοικοκυριά κάνουν το ποδαρικό της καινούριας χρονιάς με το ρόδι. Υπάρχουν ακόμα γυναίκες, κυρίως μεγάλες σε ηλικία και των οποίων το σπίτι είναι κοντά σε κοινοτική βρύση, που διατηρούν το έθιμο με το αμίλητο νερό.
agiasos.gr
