Εκατό χρόνια από τότε που κτίστηκε το εξωκκλήσι της Παναγιάς Γοργόνας
του Αριστείδη Κυριαζή
«Κατάμπροστα στο ψαρολίμανο, μέσα στο μάτι του μπουνέντη, ορθώνεται πάνω σε θεόρατη θαλασσοβραχιά το ξωκλήσι της Παναγιάς της Γοργόνας. Τούτο τον όγκο της πέτρας τόνε κράζουν οι χωριανοί “της Παναγιάς τα ράχτα”. Ο βράχος είναι ριζωμένος στον πάτο. Σηκώνει τη χήτη του μες από τα νερά σα θεριό που ξενέρισε το μισό και εκεί πέτρωσε».
Έτσι αρχίζει, το 1949, ο Σκαμνιώτης Στρατής Μυριβήλης το βιβλίο του «Η Παναγιά η Γοργόνα», γράφοντας ότι την ζωγράφισε ένας κοσμοκαλόγερος και προσθέτοντας στη σελίδα 15: «είναι μια Παναγιά, η πιο αλλόκοτη μέσα στην Ελλάδα και σ’ όλο τον κόσμο της χριστιανοσύνης. Το κεφάλι της είναι έτσι όπως το ξέρουμε από τις τοιχογραφίες της Πλατυτέρας. Πρόσωπο μελαχρινό, ψηλοσήμαδο, συσταζούμενο στην έκφρασή του. Έχει στρογγυλό πηγούνι, μυγδαλωτά μάτια και μικρό στόμα. Έχει βυσσινί μαφόρι ως το κούτελο, έχει και το κίτρινο τ’ αγιοστέφανο γύρω στο κεφάλι, όπως όλα τα κονίσματα. Μόνο που τα μάτια της είναι πράσινα και υπερφυσικά πλατιά. Όμως από τη μέση και πέρα είναι ψάρι με γαλάζια λέπια και στα χέρια της βαστά ένα καράβι από τη μια, κι από την άλλη ένα τρικράνι, σαν κι αυτό που κρατά στο χέρι ο αρχαίος θεός της θάλασσας, ο Ποσειδώνας».
Στην εικόνα φαίνονται της «Παναγιάς τα ράχτα» όπως τα είδε το 1897 ο Γάλλος περιηγητής Louis de Launay. Το εκκλησάκι κτίστηκε το 1913, όπως σημειώνεται στο μικρό μάρμαρο πάνω από το σκέπαστρο της δυτικής εισόδου του.
Ο Μυριβήλης αρχικά εναντιώθηκε στην απόφαση να τιμηθεί η απελευθέρωση της Σκαμνιάς με το κτίσιμο εκκλησιάς στο χώρο της βραχολατρείας. Στο διήγημά του «Της Παναγιάς τα ράχτα», που περιέχεται στο βιβλίο «Πτερόεντα» που εξέδωσε η «Εστία» το 1964, γράφει: «Σα λευτερώθηκε το νησί, ήταν εδώ ένα φυλάκιο από ναυτάκια, γιατί η ανατολή, αντίκρυ μόλις είναι δυο δυόμιση ώρες αλάργα με μούμον τον καιρό... Θεοφοβούμενα παιδιά θα ‘ταν κείνα τα ναυτάκια γιατί κάνανε συναμεταξύ τους έρευνα κι αρχίσανε κι όλας να χτίζουνε μιαν εκκλησιά πάνω στης Παναγιάς τα ράχτα.
Έλαχε τον ίδιο καιρόν ά’ρθη απ’ το Κάιρο κι ένας πλούσιος Συκαμνιώτης να ξεκαλοκαιριάση στη λευτερωμένη πια πατρίδα... Συλλογίστηκε λοιπόν να την αποτελειώσει αυτός την εκκλησία στη χάρη της. Ο Θεός να τον συγχωρέση. Ήταν ένας άνθρωπος με χρυσή καρδιά, γνωστικός και πατριώτης. Μόνο που δεν είχε κουκούτσι γούστο και αυτό είναι που τα χάλασε όλα. Έβαλε εργάτες να ισοπεδώσουν της Παναγιάς τα ράχτα. Και καλά και σώνει να γίνη μικρή πλατεία εκεί πάνω. Οι μιναδόροι λοιπόν, μπαμ και μπουμ, αρχίσανε τη δουλειά τους. Οι μπαρουτιές σκάζανε απανωτά. Θεόρατα βράχια ξεκολνούσαν, πηδούσανε στα βαθιά νερά».
Στις 23-8-1914, στα εννιάμερα της Παναγιάς, έγιναν για το εκκλησάκι τα επίσημα εγκαίνια και ο Μυριβήλης έγραψε στην εφημερίδα της Μυτιλήνης «Σάλπιγξ», στο άρθρο του «Σκοτωμένη Ομορφιά»: «Ο βράχος ισοπεδώθηκε, χαμήλωσε, πελεκίσθηκε, τρυπήθηκε... ο βράχος γυμνώθηκε πια από τα μάγια των παραδόσεων. -Μην κολυμπάτε εκεί πίσω! - μας εκραύγαζεν η μητέρα σαν ετρέχαμε ξυπόλυτα να χαρούμε τα παιδιάστικα χρόνια, τον ήλιο, το νερό.
-Ειν’ εκεί ανερραγοί που ρουφάνε και καταπίνουν τα παιδιά! Το νου σας! Τώρα πια πάνε και οι ανερραγοί και τα παραμύθια. Ένα εκκλησάκι ακόμα χτίστηκε. Ένας Ναός της Ομορφιάς ακόμα γκρεμίστηκε. Όταν γυρίσω στο χωριό, δεν θαύρω πια το αγαπημένον Ιερόν της Θρησκείας μου».
Στις 30-8-1914, ο σχολάρχης της Σκαμνιάς Σπύρος Αναγνώστου έγραψε στην «Αρμονία» της Σμύρνης μια διαφορετική άποψη από εκείνη του Μυριβήλη:
«Πάνω στης “Παναγιάς τα ράχτα”, καθώς που μαρτυρούν διάφορα εδώ στα παράλια ερείπια, ακόμη κι αυτοί οι γεροντότεροί μας, υπήρχε ένα ξωκκλήσι που ετιμάτο στο όνομα της Παναγίας. Το ξωκκλήσι δε αυτό, εξάπαντος θα ήτανε η πρώτη Εκκλησία του χωριού ή μάλλον των χωριών, τα οποία, όπως φαίνεται, πριν να πάρουν οι Τούρκοι από τους Γενοβέζους το νησί μας, ήταν εδώ στα παράλια...
Αλλά κείνο που αποτελεί την καλλίτερη ικανοποίηση από μέρους της Παναγιάς, στον ιερό αυτό βράχο, για την ύβριν και περιφρόνηση που έδειξαν προς αυτόν προ αμνημονεύτων χρόνων οι Τούρκοι, είναι το όμορφο, το κάτασπρο και καθαρό εκκλησάκι της Παναγίας, που λες σαν από θαύμα να ξεπρόβαλε από το Αιγαίο κι ακόμα λες να έβγαλε από τα κύματα αυτή η Αμφιτρίτη, σαν δώρο την Ελευθερία μας. Είναι το τρόπαιο που στήσαμε σα μνημόσυνο αιώνιο, της αισχρής φυγής των Τούρκων. Είναι ο θείος βωμός, που πρέπει κάθε χρόνο σαν αυτή τη μέρα, να κατεβαίνουμε απ’ όλα τα γύρω χωριά και να ορκιζόμαστε το θάνατο της Τουρκίας και να πανηγυρίζουμε τα Ελευθέριά μας!
Χαρά λοιπόν και τιμή στον συμπολίτη μας χορηγόν Ευστράτιο Καλλιγέρη, που το ίδρυσε και σ’ όλους γενικά που οπωσδήποτε βοήθησαν και συνέδραμαν!»
Στις 23-8-2013, 100 χρόνια από το κτίσιμο της εκκλησιάς, παραβρέθηκα με την Ερατώ στην κατ’ έτος λειτουργία, στα εννιάμερα της Παναγιάς, ύστερα από ευγενική πρόσκληση του Πρωτοσύγκελου της Μητρόπολης Μηθύμνης, Αρχιμανδρίτη κ. Νικόδημου Κουτσαμπάση.
Μετά τη λειτουργία και τις ενδιαφέρουσες ιστορικά ομιλίες του προέδρου του Συλλόγου Σκαμνιωτών, Γεωργίου Ευαγγέλου, και του Πρωτοσύγκελου κατευθυνθήκαμε στην άλλη πλευρά του γραφικού λιμανιού και η Ερατώ τόλμησε:
«Δες το εξωκκλήσι της Παναγιάς Γοργόνας, έχει δίκιο ο πατήρ Νικόδημος που το αποκάλεσε “ένα λευκό γλάρο στο βράχο”, δες και απέναντι στην Ανατολή, στο Μηθυμναίων Αιγιαλό, στα έξι μίλια, το βράχο της Ακρόπολης της Αρχαίας Άσσου με τις κολόνες του ναού της Αθηνάς, της αρχαίας θεάς που στέκει απέναντι “στης Παναγιάς τα ράχτα”, σαν δίδυμη αδελφή της Παναγιάς Γοργόνας!»
«Αυμφωνώ και υπογράφω», απάντησα, «εξ άλλου, τη θεά Αθηνά υπονοεί και ο Μυριβήλης όταν στη σελίδα 16 του βιβλίου “Η Παναγιά η Γοργόνα” γράφει: “μέσα από το κεφάλι του κοσμοκαλόγερου, όπως μέσα από το κεφάλι του Δία, πήδηξε και στυλώθηκε πάνω στο μοναδικό θαλασσόβραχο του αιγαιοπελαγίτικου νησιού μια καινούρια ελληνική θεότητα... μια θεότητα πολεμική, θηλυκιά και παρθένα!”»
πηγη: εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ
